टोमॅटो (Tomato)

टोमॅटो ही वनस्पती सोलॅनेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव सोलॅनम लायकोपर्सिकम आहे. धोतरा, बटाटा, तंबाखू या वनस्पतीही सोलॅनेसी कुलातील आहेत. टोमॅटो वनस्पती मूळची दक्षिण अमेरिकेतील आहे. स्पॅनिश वसाहतवाद्यांनी सोळाव्या शतकाच्या…

टोकफळ (Pink cedar)

टोकफळ हा महावृक्ष फॅबेसी कुलातील असून याचे शास्त्रीय नाव अ‍ॅक्रोकार्पस फ्रॉक्झिनीफोलियस आहे. चिंच, गुलमोहर इत्यादी वनस्पतीदेखील या कुलामध्ये मोडतात. शेंगा फांद्यांच्या टोकाकडे येतात आणि त्या टोकदार असतात म्हणून कदाचित टोकफळ…

टेटू (Indian trumpet tree)

टेटू हा पानझडी वृक्ष बिग्नोनिएसी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव ऑरोझायलम इंडिकम आहे. हा वृक्ष मूळचा भारत आणि चीनमधील असून भूतान, श्रीलंका आणि फिलिपीन्समध्येही दिसून येतो. पाडळ, निळा मोहोर या…

टेंबुर्णी (Indian persimmon)

टेंबुर्णी हा सदाहरित वृक्ष एबेनेसी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव डायोस्पिरॉस एंब्रियॉप्टेरिस आहे. हा वृक्ष मूळचा भारत आणि दक्षिण-पूर्व आशिया येथील आहे, असे मानतात. डा. पेरेग्रिना या शास्त्रीय नावानेही तो…

टॉन्सिल (Tonsil)

घशात असलेल्या लसीका ग्रंथींचा एक समूह. टॉन्सिल हा शब्द इंग्रजी भाषेतील असून मराठीत त्याला गलवाताम म्हणतात. या ग्रंथी साधारण द्राक्षाच्या आकाराच्या  आणि गुलाबी रंगाच्या असतात. यांपैकी सर्वसाधारणपणे टॉन्सिल म्हणून ओळखल्या…

टंड्रा परिसंस्था (Tundra ecosystem)

अल्पकालिन उन्हाळा व दीर्घकाळ हिवाळा किंवा तापमान कमी असलेल्या प्रदेशातील परिसंस्था. या परिसंस्थेत पाणी या घटकापेक्षा तापमान हा घटक प्रभावशाली असतो. यामुळे वनस्पतींची वाढ खुंटलेली असते. यामध्ये विशिष्ट प्रकारच्या वनस्पती…

झोप (Sleep)

झोप ही शरीराची एक पुनरावर्ती अवस्था आहे. जागेपणी शरीराच्या ज्या क्रिया-प्रतिक्रिया घडून येतात त्या झोपेमध्ये कमी होतात. तसेच चेतांकडून आलेल्या संवेदनांना प्रतिसाद मिळत नाही. झोपलेल्या व्यक्तीस आजूबाजूला घडणाऱ्या गोष्टींची जाणीव…

झुरळ (Cockroach)

संधिपाद संघाच्या कीटक वर्गाच्या डिक्टिऑप्टेरा गणाच्या ब्लॅटिडी कुलात सर्वपरिचित उपद्रवी झुरळांचा समावेश होतो. या कीटकांच्या सु. ४,५०० जाती असून सहारा वाळवंटापासून अंटाक्र्टिकापर्यंत ते कोठेही आढळतात. मानवाच्या अधिवासात वावरणाऱ्या झुरळांच्या सु.…

झीब्रा मासा (Zebra fish)

गोड्या पाण्यात आढळणारा एक मासा. झीब्रा माशाचा समावेश अस्थिमत्स्य वर्गाच्या सिप्रिनीफॉर्मिस गणाच्या सिप्रिनीडी कुलात होतो. त्याचे शास्त्रीय नाव डॅनिओ रेरिओ आहे. झीब्रा डॅनिओ असे या माशाचे व्यापारी नाव असून महाराष्ट्रात…

ज्वालामुखी (Volcano)

एक पर्यावरणीय आपत्ती. भूअंतरंगातून भूपृष्ठाकडे किंवा भूपृष्ठावर होणाऱ्या तप्त पदार्थांच्या हालचाली. या हालचालींमुळे भूकवचाखालील घन, द्रव आणि वायू पदार्थ भूकवचाकडे किंवा भूपृष्ठावर ढकलले जातात. याला ज्वालामुखी क्रिया म्हणतात. पृथ्वीचा अंतर्भाग…

ज्वारी (Sorghum)

एक महत्त्वाचे तृणधान्य. ज्वारी ही वनस्पती गवताच्या पोएसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव सो.र्घम बायकलर आहे. गहू, मका या वनस्पतीही याच कुलातील आहेत. सो. बायकलर प्रजातीत अनेक रानटी जाती असून…

ज्वर (Fever)

शरीराच्या सामान्य तापमानापेक्षा वाढलेले तापमान म्हणजे ज्वर. मनुष्याच्या शरीराचे सामान्य तापमान ३६.५० से. ते ३७.५० से. असते. यातापमानात कोणत्याही कारणांनी वाढ झाल्यास त्या स्थितीला ज्वर म्हणतात. सामान्यपणे याला ‘ताप येणे’…

ज्येष्ठमध (Liquorice)

ज्येष्ठमध ही वनस्पती फॅबेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव ग्लिसिऱ्हायझा ग्लॅब्रा आहे. ती मूळची यूरोप आणि आशियाच्या भागातील असून चीन, रशिया, इटली, फ्रान्स, जर्मनी, स्पेन व हंगेरीत रानटी अवस्थेत सापडते.…

जैविक लयबद्धता (Biological rhythm)

अनेक वेळा सजीवांच्या शरीरक्रिया तसेच वर्तणुकीसंबंधित क्रिया आवर्ती म्हणजे ठराविक काळानंतर पुन्हा घडणाऱ्या आहेत, असे आढळते. सजीवांच्या शरीरक्रियांत किंवा वर्तनांत आलेली अशी लय म्हणजे लयबद्धता. अनेकदा लयबद्धतेचे कारण पर्यावरणातील आवर्ती…

जैविक युद्धतंत्र (Biological warfare)

युद्धनीतीचा भाग म्हणून शत्रुराष्ट्रातील लोक, प्राणी आणि पिके इत्यादींना अपायकारक ठरतील अशा सूक्ष्मजीवांचा किंवा जीवविषांचा केलेला वापर म्हणजे जैविक युद्धतंत्र होय. यासाठी जीवाणू, विषाणू, बुरशी किंवा जीवविष अशा कारकांचा वापर…