नैसर्गिक शत्रूंच्या मदतीने किंवा एखाद्या जैविक सिद्धांताच्या मदतीने केलेल्या कीड नियंत्रणाला सामान्यपणे जैविक कीड नियंत्रण म्हणतात. स्वत: मानव, त्याने पाळलेले प्राणी, वनस्पती, पिके आणि नानाविध कृषी उत्पादने, बांधकामात, घरात आणि…
जीवाणू किंवा अन्य सूक्ष्मजीवांव्दारे जैविक पदार्थांच्या घडून येणाऱ्या रासायनिक अपघटनाला जैविक अवनती म्हणतात. यात जीवाणू, किण्व किंवा कवके यांव्दारे जैविक (सेंद्रिय) पदार्थांवर जैवरासायनिक क्रिया होतात आणि त्या पदार्थांचे रासायनिक अपघटन…
अन्न आणि पर्यावरणातील विषारी घटक सजीवांच्या शरीरात साचत जाण्याच्या क्रियेला जैव संचयन म्हणतात. या विषारी घटकांमध्ये मुख्यत: कीटकनाशके, काही धातू (पारा, शिसे इत्यादी) आणि अन्न काही कार्बनी पदार्थांचा समावेश होतो.…
पृथ्वीवरील सजीवांमध्ये आढळणाऱ्या विविधतेला जैवविविधता म्हणतात. जैवविविधता ही एक व्यापक संकल्पना आहे. जैवविविधता तीन स्तरांवर दिसून येते : (१) जनुकीय विविधता, (२) जाती विविधता आणि (३) परिसंस्था विविधता. जनुकीय विविधता…
कोणताही जैविक पदार्थ, ज्याचे रूपांतर ऊर्जेत करता येते किंवा ज्याचा ऊर्जास्रोत म्हणून वापर होऊ शकतो, अशा पदार्थाला जैव वस्तुमान म्हणतात. एखाद्या क्षेत्रातील सर्व सजीव (वनस्पती व प्राणी) आणि सजीवोद्भव यांचे…
सजीवनिर्मित पदार्थांच्या रेणूंना सामान्यपणे ‘जैव रेणू’ म्हणतात. या पदार्थांमध्ये कर्बोदके, मेद, प्रथिने,न्यूक्लिइक आम्ले, संप्रेरके आणि जीवनसत्त्वे या पदार्थांचा समावेश होतो. याखेरीज चयापचयाच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांवर जे पदार्थ तयार होतात त्या पदार्थांचाही…
सूक्ष्मजीवांचा किंवा पेशीघटकांचा मनुष्याच्या आणि इतर सजीवांच्या वापरासाठी करण्याकरिता नवीन पदार्थ किंवा प्रक्रिया शोधण्याच्या तंत्राला जैवतंत्रज्ञान म्हणतात. इ.स.पू. ४००० वर्षांपूर्वीपासून द्राक्षापासून मदय तयार करणे, दुधापासून दही व चीज तयार करणे…
आंतरदेहगुही संघाच्या सिफोझोआ वर्गातील एक प्राणी. याचे शास्त्रीय नाव ऑरेलिया ऑरिटा आहे. आंतरदेहगुही संघात प्राण्याच्या आकारानुसार बहुशुंडक आणि छत्रिक असे दोन प्रकार आढळतात. जेलीफिश छत्रिक आहे. हे प्राणी जगभरातील महासागरांच्या…
गर्भवती स्त्रीच्या एकाच प्रसूतीत एकापाठोपाठ दोन बालके जन्माला येतात, तेव्हा त्यांना जुळे म्हणतात. सामान्यपणे एका गर्भावधीच्या अखेरीस प्रसूती होऊन एक बालक जन्माला येते. परंतु त्याऐवजी दोन बालके जन्माला आल्यास त्यातील…
जैविक घटकांचे ऑॅक्सिजनविरहित पर्यावरणात विघटन करून मिळविला जाणारा वायू. जैववायूची निर्मिती ही सूक्ष्मजीवांकडून विनॉक्सिश्वसनादवारे होते. ही प्रक्रिया विशिष्ट तापमानाला घडून येते. जैववायू हा जैविक इंधनाचा एक प्रकार आहे. एका विशिष्ट…
भूगर्भात गाडल्या गेलेल्या वनस्पती व प्राणी यांच्या अवशेषांच्या नैसर्गिक प्रक्रियांदवारे (उदा., विनॉक्सी अपघटन) निर्माण झालेल्या इंधनाला जीवाश्म इंधन म्हणतात. ही इंधने अनेक कोटी वर्षांपूर्वी, काही तर ६५ कोटीपेक्षा जास्त वर्षांपूर्वी…
कांजिण्या हा जगभर सर्वत्र कमी-अधिक प्रमाणात आढळणारा संसर्गजन्य आजार आहे. ताप, अस्वस्थता व विशिष्ट प्रकारचे उत्‍स्फोट (पुरळ-फोड) या स्वरूपात आढळणारा हा आजार सर्वसाधारण बालकांमध्ये सौम्य स्वरूपात, तर कमकुवत प्रतिकारशक्ती असणाऱ्या…
क्लार्क, सर सिरिल ॲस्टली : (२२ ऑगस्ट १९०७ — २१ नोव्हेंबर २०००). ब्रिटीश वैद्यक, जनुकशास्त्रज्ञ आणि पतंग व फुलपाखरे यांचा अभ्यास करणारे शास्त्रज्ञ. त्यांनी 'ऱ्हीसस लोहिताविलयी विकार' (ऱ्हीसस हीमोलेटिक डिसीज; Rhesus…
अमेरिकन सामाजिक मानसशास्त्रज्ञ आणि क्षेत्रीय मानसशास्त्राचा प्रणेता कुर्ट ल्यूइन याने मानसशास्त्रीय घटनांचे वर्णन आणि उपपादन करण्यासाठी गणित, पदार्थशास्त्र, रसायनशास्त्र या शास्त्रांतील संकल्पनांचा उपयोग केला. विशेषत: अवकाशसंबंधशास्त्र या गणिताच्या शाखेची भूमिका…
गॅरिबॉल्डी, जूझेप्पे : (४ जुलै १८०७–२ जून १८८२). इटालियन देशभक्त, इटलीच्या एकीकरणाचा एक प्रमुख पुरस्कर्ता आणि स्वातंत्र्ययुद्धाचा सेनानी. नीस (सार्डिनिया) येथे सुखवस्तू कुटुंबात जन्म. त्याचे वडील व आजोबा नाविक दलात…