दुःख ही संकल्पना ‘भारतीय तत्त्वज्ञान’ या क्षेत्रात निरनिराळ्या अर्थांनी आपल्यासमोर येते. सांख्यांच्या तत्त्वप्रणालीत दुःखाचे तीन प्रकार सांगितले आहेत. सांख्यकारिकेमधील प्रारंभीची आर्या ‒ दुःखत्रयाभिघाताज्जिज्ञासा तदभिघातके हेतौ | दृष्टे साऽपार्था चेन्नैकान्तात्यन्ततोऽभावात् ||…
भगवान शिवाशी एकत्वाचे तत्त्व मानणारा हा पाशुपत, कापालिक व इतर माहेश्वर पंथांप्रमाणेच एक शैव पंथ आहे. श्रीकंठाचार्य हे या पंथाचे प्रणेते आहेत. त्यांचा जन्म दक्षिण भारतात झाला असावा. संस्कृत ग्रंथकार…
स्टाउट, जॉर्ज फ्रेडरिक : (६ जानेवारी १८६०—१८ ऑगस्ट १९४४). विख्यात ब्रिटिश मनोवैज्ञानिक आणि तत्त्वज्ञानाधिष्ठित अनुभववादी मनोविज्ञानाच्या ब्रिटिश परंपरेतील शेवटचा प्रतिनिधी. जन्म साउथ शील्ड्स (South Shields), द्युरहॅम (Durham) येथे. स्टाउट याने…
भोसले, केशवराव : (९ ऑगस्ट १८९० – ४ ऑक्टोबर १९२१). मराठी संगीत रंगभूमीवरील एक सुप्रसिद्ध गायक नट. त्यांचा जन्म कोल्हापूर येथे झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव विठ्ठलराव व आईचे नाव जनाबाई…
त्वचेवर सर्पाकार पट्टा उमटून त्यावर उठलेल्या पुरळाला नागीण म्हणतात. चेतासंस्थेतील पृष्ठ-मूल गंडिकाच्या (डॉर्सल रूट गँग्लिऑन) दाहामुळे या गंडिका त्वचेच्या ज्या भागात चेतापुरवठा करतात, त्या भागात नागीण हा संसर्गजन्य रोग होतो.…
हा आंतरराष्ट्रीय करार असून ज्याचा उद्देश कार्बन डाय-ऑक्साईडचे उत्सर्जन आणि वातावरणातील हरितगृह वायू यांचे प्रमाण कमी करणे होय. हा करार १९९७ मध्ये संमत झाला आणि २००५ साली प्रत्यक्षात आला. करारात मुख्यतः…
एक तृणधान्य. नाचणी ही वर्षायू वनस्पती गवताच्या पोएसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव इल्युसाइन कोरॅकोना आहे. ती मूळची आफ्रिकेतील असून सु. ४,००० वर्षांपूर्वी भारतात तिची लागवड झाली असावी, असे मानतात.…
नाणा हा वृक्ष लिथ्रेसी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव लॅगर्स्टोमिया मायक्रोकार्पा आहे. लॅगर्स्टोमिया लँसेओलॅटा अशा शास्त्रीय नावानेही हा ओळखला जातो. तामण व मेंदी या वनस्पती याच कुलातील आहेत. भारतात मुख्यत:…
वृक्षसर्पांपैकी एक निमविषारी साप. हा कोल्युब्रिडी सर्पकुलाच्या डिप्सॅडोमॉर्फिनी उपकुलातील आहे. याचे शास्त्रीय नाव डेन्ड्रेलॅफिस ट्रिस्टिस आहे. भारतात हा समुद्रसपाटीपासून सु. २,००० मी. उंचीपर्यंत आढळतो. महाराष्ट्रात याला काही भागात लाल धामण…
विशिष्ट सूक्ष्मकवकांच्या संसर्गामुळे होणारा एक त्वचारोग. याला गजकर्ण असेही म्हणतात. गजकर्ण शरीराच्या ज्या भागाला होतो त्यानुसार त्याला वेगवेगळी नावे आहेत. डोक्याच्या गजकर्णाला खवड्या, पायाच्या बोटांमधील गजकर्णाला चिखल्या, तर शरीराच्या मान,…
फिशर, अर्व्हिंग : (२७ फेब्रुवारी १८६७ – २९ एप्रिल १९४७). अमेरिकन अर्थशास्त्रज्ञ. भांडवल सिद्धांत (Capital Theory) या क्षेत्रातील कामाबद्दल ते विशेष ओळखले जातात. आधुनिक चलन सिद्धांताच्या (Modern monetary theory) विकासातही त्यांचे…
कव्हल्येव्हस्कइ, सोफिया : (१५ जानेवारी १८५० – १० फेब्रुवारी १८९१) . सोफिया उर्फ सॉन्या कव्हल्येव्हस्कइ. रशियन गणितज्ञ आणि ललित लेखिका. त्यांनी आंशिक विकलक समीकरणाच्या सिद्धांतात (Theory of paritial Differntial equation)…
सिंग, लान्सनाईक करम : (१५ सप्टेंबर १९१५—२० जानेवारी १९९३). भारतीय लष्करातील एक पराक्रमी सैनिक आणि परमवीरचक्राचे मानकरी. त्यांचा जन्म सेद्रना (जि. संग्रूर, पंजाब) या खेड्यात एका सधन शेतकरी सुशिक्षित कुटुंबात झाला.…
तत्त्वज्ञानातील एक विचारप्रणाली. अज्ञेयवाद हा आंशिक संशयवाद होय. संशयवादाची भूमिका अतिरेकी नास्तिवाची असते. मानवाला कोणत्याच प्रकारचे सर्वमान्य, विश्वसनीय ज्ञान प्राप्त होऊ शकत नाही, अशी संशयवादाची शिकवण असते. परंतु अज्ञेयवाद इतक्या…
स्तनी वर्गाच्या मांसाहारी (Carnivora) गणातील हायनिडी कुलातील सस्तन प्राणी. या कुलातील याच्या हायना (Hyena) व क्रोकूटा (Crocuta) या दोन प्रजाती असून पट्टेरी तरस, ठिपकेवाला तरस आणि तपकिरी तरस अशा तीन…