व्यक्तीला स्वतःच्या शारीरिक व मानसिक अवस्थांची जाण असण्याचे कौशल्य म्हणजे स्व-जाणीव. या कौशल्यामुळे व्यक्तीला स्वतःची आवड-निवड, भावना व वृत्ती यांबद्दल स्पष्टपणे विचार करता येतो; म्हणजेच तिला ‘स्व’ ची जाणीव होते.…
एखाद्या व्यक्तीकडून एखादे शारीरिक कार्य पार पाडताना ते कार्य त्याच्याकडू होणार की, नाही हे त्याच्या शारीरिक क्षमतेवरून सिद्ध होत असते. एखादा व्यक्ती शारीरिक थकवा न येता दैनंदिन कार्ये अगदी सहजरित्या…
अध्ययनार्थी समाजाच्या संपर्कात येणे आणि त्यांच्याशी होणाऱ्या आंतरक्रियेतून ज्ञाननिर्मिती करणे म्हणजे सामाजिक रचनावाद. विसाव्या शतकाच्या अखेरीस ज्ञानरचनावाद ही विचारप्रणाली अस्तित्वात आली. ‘प्रत्येक व्यक्ती स्वत:चे ज्ञान स्वत: निर्माण करत असते’ हे…
पारंपरिक किंवा प्रत्यक्षपणे विद्यार्थ्यांसमोर केलेले अध्यापन आणि आभासी पद्धतीद्वारे केलेले अध्यापन या दोन्ही अध्यापनपद्धतींद्वारे एकाच वेळी करण्यात येणाऱ्या अध्ययनाला मिश्र अध्ययन असे म्हणतात. मिश्र अध्ययन, संकरित अध्ययन, तंत्रविज्ञान मध्यस्थी अध्यापन,…
सय्यद हुसेन अलातस (Syed Hussein Alatas) : (१७ सप्टेंबर १९२८ – २३ जानेवारी २००७). प्रसिद्ध मलेशियन समाजशास्त्रज्ञ, शिक्षणतज्ज्ञ आणि सामाजिक विज्ञान संस्थांचे संस्थापक. अलातस यांचा जन्म इंडोनेशियातील बोगोर येथे सय्यद…
बटलर, ज्युडिथ, (Butler, Judith) : (२ फेब्रुवारी १९५६.). अमेरिकन सिद्धांतवादी आणि तत्त्वज्ञानाच्या एक अभ्यासक. बटलर यांचा जन्म अमेरिकेतील क्लीव्हलँड शहर, ओहिओ या राज्यात झाला. बटलर यांची आई व्यवसायाने वकील, तर…
मानव हा समाजप्रिय प्राणी आहे. त्याने निसर्गदत्त क्षमता आणि सामाजिक क्षमता यांचा उपयोग सकारात्मक दृष्टिकोणातून केल्यास लिंगभेदामुळे निर्माण झालेल्या व होणाऱ्या विविध समस्या दूर करण्यासाठी समाजातील सर्वच स्तरांत व घटकांत…
समीर अमीन (Samir Amin) : (३ सप्टेंबर १९३१ – १२ ऑगस्ट २०१८). थोर सामाजिक व राजकीय विचारवंत, ईजिप्शियन फ्रेंच मार्क्सवादी अर्थतज्ज्ञ, वैश्विक व्यवस्थाप्रणालीचे एक विश्लेषक. समीर अमीन यांचा जन्म कैरो…
विशिष्ट योगसाधना केल्यावर योग्याला स्वत:च्या चित्तात, इंद्रियांत किंवा शरीरात असणाऱ्या असाधारण योग्यतेची जाणीव होते व योगी स्वत:मधील विशेष सामर्थ्य वापरण्यास सक्षम होतो. त्या सामर्थ्यालाच सिद्धी असे म्हणतात. सिद्धी हा शब्द…
संस्कृतमध्ये ‘षष्टि’ म्हणजे साठ आणि ‘तन्त्र’ म्हणजे दर्शन/ज्ञानशाखा. ज्या तत्त्वज्ञानामध्ये वेगवेगळ्या साठ तत्त्वांचे विवेचन केलेले आहे, त्या सांख्य तत्त्वज्ञानावरील महत्त्वपूर्ण ग्रंथ म्हणजे षष्टितंत्र होय. सांख्य आणि योग दर्शनाच्या परंपरेमध्ये षष्टितंत्र…
तरुण, आश्वासक तसेच प्रथितयश आणि उच्च कोटींच्या कलाकारांसाठी संगीत क्षेत्रामध्ये कार्य करून प्रसिद्धीस आलेली भारतातील एक संस्था. आपल्या निरनिराळ्या उपक्रमाद्वारे गेली सुमारे पंच्याहत्तर वर्षे संगीत प्रसाराचे काम करीत असलेल्या या…
राजगुरू, बसवराज महंतस्वामी : (२४ ऑगस्ट १९१७—२१ जुलै १९९१). कर्नाटक व हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीताचे प्रसिद्ध गायक. त्यांचा जन्म उत्तर कर्नाटकमधील धारवाड जिल्ह्यातील यलीवाळ येथे झाला. त्यांचे वडील महंतस्वामी हे स्वतः…
मिरजकर, मेहबूब खॉं : (१८६८ - २८ ऑगस्ट १९६५) भारतातील फरूखाबाद घराण्याचे ख्यातकीर्त तबलावादक. त्यांचा जन्म पुणे येथे झाला. लहानपणापासून त्यांना तबलावादनाची आवड होती. यासाठी त्यांनी घर सोडले आणि उ.…
म्युझिक अकादमी या नावानेही प्रसिद्ध. ललितकलेच्या इतिहासातील प्रामुख्याने दक्षिण भारतातील आणि देशातील एक नामवंत संगीत संस्था. ही संस्था तमिळनाडू राज्यातील चेन्नईमध्ये (मद्रास) असून ती म्युझिक अकादमी या नावाने जास्त प्रसिद्ध…
कवी प्रदीप : (६ फेब्रुवारी १९१५ - ११ डिसेंबर १९९८). हिंदी चित्रपटसृष्टीतील आणि हिंदी साहित्यातील सुप्रसिद्ध गीतकार आणि कवी. त्यांचा जन्म मध्य प्रदेश राज्यामधील बडनगर (जि. उज्जैन) या छोट्या शहरामध्ये…