मराठी विश्वकोश

जलनिवासी काल

जलचक्रांतर्गत एखाद्या जलसाठ्यामध्ये जलकण (जल संयुग) जो काळ घालवितो, त्याला निवासी काल असे म्हणतात. निवासी काल हा पाण्याचे सर्वसाधारण वय ठरविण्याचा मापदंड आहे. जलसाठ्यांचा सरासरी निवासी काल साठा सरासरी निवासी…

प्रतापगड

किल्ले (दुर्ग) (Forts)

शत्रूंपासून संरक्षण करण्यास सुलभ जावे आणि सभोवतालच्या प्रदेशावर नियंत्रण ठेवता यावे, म्हणून बांधलेल्या वास्तू. इंग्रजीत कॅसल, फोर्ट, सिटॅडल, बर्ग वगैरे संज्ञांनी उल्लेख होतो, तर मराठीत दुर्ग, गिरिदुर्ग, द्वीपदुर्ग, जंजिरा, गढी,…

गाय (Cow)

माणसाळलेल्या प्राण्यांमध्ये जगभरात मोठ्या संख्येने असलेला प्राणी. स्तनी वर्गाच्या समखुरी (आर्टिओडॅक्टिला) गणाच्या गोकुलातील बोव्हिनी उपकुलात गायीचा समावेश होतो. हा रवंथ करणारा आणि पोकळ शिंगे असलेला शाकाहारी प्राणी आहे. गाय-बैल या…

गुंज (Crab’s eye/Indian Liquorice)

गुंज ही बहुवर्षीय वेल लेग्युमिनोजी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव अ‍ॅब्रस प्रिकॅटोरियस आहे. बारीक फांद्यांची ही पानझडी वेल दुसर्‍या झाडावर पाच-सहा मीटर उंच वाढते. साधारणत: उष्ण प्रदेशीय, समुद्रकाठच्या विरळ व दमट वनांत…

अळशी (Linseed)

फुलझाडांपैकी अळशी हे झुडूप लायनेसी कुलातील एक वनस्पती आहे. वर्षभर जगणार्‍या या वनस्पतीचे शास्त्रीय नाव लायनम असिटॅटीसिमम असे आहे. भूमध्यसामुद्रिक भागात आढळणार्‍या तिच्या प्रजातीतील एका जातीचा (लायनम बाएने) व तिचा जवळचा संबंध…

अळू (Arum)

अळू हे झुडूप अ‍ॅरेसी कुलातील वनस्पती असून तिचे शास्त्रीय नाव कोलोकेशिया अ‍ॅंटिकोरम आहे. ही वनस्पती मूळची आग्नेय आशियातील असून नंतर पॅसिफिक महासागरी बेटांवरही तिचा प्रसार झाला. हे झुडूप बहुवर्षायू कंदाभ असून जमिनीखाली…

अनुकारिता (Mimicry)

आकार, ढब, रंग आणि वर्तन यांबाबतींत इतर प्राण्यांशी, वनस्पतींशी किंवा निर्जीव वस्तूंशी असणार्‍या प्राण्यांच्या साम्याला किंवा नक्कल करण्याला अनुकारिता (अनुकृती) म्हणतात. निसर्गात प्राण्यांच्या संरक्षणाकरिता विविध पर्याय असून अनुकारितेमुळे प्राणी सहजासहजी…

गोमाशी (Cow fly)

संधिपाद संघाच्या कीटक वर्गातील एक प्राणी. गोमाशीचा समावेश डिप्टेरा गणाच्या टॅबॅनिडी कुलात होतो. या माशीचे शास्त्रीय नाव टॅबॅनस लिनेओलस असे आहे. या माश्या मुख्यत: उष्ण व उपोष्ण प्रदेशांत आढळतात. प्रौढ गोमाश्या उडणार्‍या…

अशोक (Ashoka)

‘अशोक’ या नावाने भारतात दोन वेगवेगळ्या वनस्पती ओळखल्या जातात. त्यांना ‘लाल अशोक’ आणि ‘हिरवा अशोक’ असे म्हणतात. लाल अशोक फॅबॅसी कुलातील हा सदापर्णी आकर्षक असा वृक्ष असून याचे शास्त्रीय नाव सराका…

अ‍ॅलोपॅथी (Allopathy)

आरोग्य राखणे, रोगांना व रोगप्रसाराला प्रतिबंध करणे व रोगांवर उपचार करणे या माणसाच्या आदिम काळापासून गरजा आहेत. त्यासाठी निरनिराळ्या समाजांत व संस्कृतींत अनेक पद्धती विकसित होत आल्या व त्यातील अनेक…

अनिषेकजनन (Parthenogenesis)

अफलित अंडाचा प्रौढ जीवात विकास होण्याच्या क्रियेला अनिषेकजनन म्हणतात. लैंगिक प्रजननात सामान्यपणे मादीच्या पक्व अंडाचे (अंडाणूचे) नराच्या शुक्राणूद्वारे फलन झाल्यास अंड उद्दीपित होते व त्याच्या विकासाने नवीन जीव उत्पन्न होतो.…

कावळा (Crow)

पक्षी वर्गाच्या काक-कुलातील एक परिचित पक्षी. कावळ्याच्या अनेक जाती असून दक्षिण अमेरिकेचा अपवाद सोडून जगात सर्वत्र कावळे दिसून येतात. गावकावळा व डोमकावळा या भारतातील कावळ्याच्या दोन जाती आहेत. गावकावळ्याचे शास्त्रीय…

कोंबडा (Cock)

जगात सर्वत्र मोठ्या संख्येने असलेला पाळीव पक्षी. प्रामुख्याने मांस आणि अंडी मिळविण्यासाठी हे पक्षी जगभर पाळले जातात. पक्ष्यांच्या फॅजिअ‍ॅनिडी कुलात त्याचा समावेश होत असून शास्त्रीय नाव गॅलस डोमेस्टिकस आहे. गॅलस गॅलस या रानटी कोंबड्यांच्या…

कलिंगड (Watermelon)

जमिनीवर पसरून वाढणारी एक वर्षायू वेल. या वेलीच्या फळाला कलिंगड किंवा टरबूज असेही म्हणतात. कुकर्बिटेसी कुलातील या वनस्पतीचे शास्त्रीय नाव सिट्रूलस व्हल्‌गॅरिस असे आहे. ही वेल विषुववृत्तीय आफ्रिकेत व पश्चिम राजस्थानात वन्य…

ऊ (Louse)

समतापी प्राण्यांवर आढळणारा संधिपाद संघातील परजीवी कीटक. माणसाच्या डोक्यात आढळणारी ऊ ही पेडिक्यूलिडी कुलातील कीटक असून तिचे शास्त्रीय नाव पेडिक्यूलस ह्यूमॅनस कॅपिटीस असे आहे. कीटक वर्गात उवांचा समावेश होत असला तरी त्यांना…