मराठी विश्वकोश

वातदोष (Vata Dosha)

शरीरातील तीन दोषांपैकी एक दोष म्हणजे वात. वातालाच वायू असेही म्हणतात. वात आवश्यक प्रमाणात शरीरात असताना शरीरातील विविध व्यापार सुरळीत चालण्यास मदत करतो. मात्र आवश्यक प्रमाणापेक्षा कमी किंवा अधिक झाल्यास…

पित्तदोष (Pitta Dosha)

शरीरातील तीन दोषांपैकी एक दोष म्हणजे पित्त. जर पित्त आवश्यक प्रमाणात शरीरात उपस्थित असेल तर ते शरीरातील विविध व्यापार सुरळीतपणे चालण्यास मदत करते. मात्र आवश्यक प्रमाणापेक्षा पित्त कमी किंवा जास्त…

कफदोष (Kapha Dosha)

शरीरातील तीन दोषांपैकी एक दोष म्हणजे कफ. कफाला श्लेष्मा असेही म्हणतात. कफ आवश्यक प्रमाणात शरीरात असताना शरीरातील व्यापार सुरळीत चालण्यास मदत करतो. मात्र आवश्यक प्रमाणापेक्षा कमी किंवा अधिक झाल्यास रोग…

कर्करोगग्रस्त गालावरील अर्बुद

अर्बुद (Tumour)

शरीराच्या एखाद्या भागातील पेशींची अपसामान्य वाढ होऊन तयार होणार्‍या निरुपयोगी गाठीला 'अर्बुद' असे म्हणतात. पेशींच्या प्रत्येक प्रकाराप्रमाणे पेशीविभाजनासाठीची जनुके पेशीविभाजन नियंत्रित करतात. काही रसायने, किरणोत्सार, विषाणू इत्यादींमुळे पेशीविभाजनावर परिणाम घडून…

अर्धशिशी (Migraine)

अर्धशिशी म्हणजे वारंवार आणि बहुधा डोक्याच्या एकाच बाजूला होणारी तीव्र डोकेदुखी. ही बहुधा एका बाजूची तर कधी दोन्ही बाजूंची असते. डोकेदुखीबरोबर ओकार्‍या होतात. या रोगास चेतासंस्था कारणीभूत असली तरी रक्ताभिसरण…

अमीबाजन्य विकार (Amoebiasis)

अमीबाजन्य विकार हा आमांश या रोगाचा एक प्रकार आहे. अमीबा या एकपेशीय आदिजीवाच्या एंटामीबा हिस्टॉलिटिका जातीमुळे हा रोग होतो. हा रोग जगातील सर्व देशांत आढळतो. आफ्रिका, दक्षिण अमेरिका व आग्नेय…

अभयारण्य (Sanctuary)

भारतामध्ये केंद्र शासनाने वन्य जीव रक्षणाच्या उद्देशाने काही नैसर्गिक प्रदेश संरक्षित केले आहेत. हे राष्ट्रीय उद्याने, अभयारण्ये व राज्यस्तरीय वनोद्याने या तीन प्रमुख प्रकारांत आढळून येतात. वन्य जीव व त्यांचे…

अबोली (Fire-cracker flower)

अबोली हे अ‍ॅकँथेसी कुलातील बहुवर्षायू झुडूप असून ते क्रॉसँड्रा इन्फंडिबुलिफॉर्मिस या शास्त्रीय नावाने ओळखले जाते. याचे मूळ स्थान श्रीलंका असून भारतात व मलेशियात याची मोठ्या प्रमाणात लागवड करतात. भारतात उत्तर प्रदेश, पश्चिम…

मेदधातु (Meda Dhatu)

शरीराला धारण करणाऱ्या सात धातूंपैकी एक धातू. धातुपोषण क्रमात मेद धातू चौथा आहे. आयुर्वेदानुसार एका धातूच्या सार भागापासून पुढच्या धातूची निर्मिती आणि पोषण होत असते. याप्रमाणे मांसधातूपासून मेदधातूची निर्मिती होते.…

जैवविघटन कालावधी (Biological decomposition time)

जैवविघटन : सेंद्रिय पदार्थांचे जीवाणूंद्वारे विघटनाचे दोन प्रकार आहेत : ऑक्सिजनच्या सान्निध्यात म्हणजेच वातजीवी (aerobic) आणि ऑक्सिजनच्या गैरहजेरीत म्हणजेच अवातजीवी (anaerobic). हे जीवाणू वितंचक प्रक्रियेद्वारे पदार्थातील क्लिष्ट घटकांचे लहान रेणूंमध्ये…