मूलद्रव्यांचे वर्गीकरण करण्याचे मुख्य श्रेय रशियन रसायनशास्त्रज्ञ दमित्री इव्हानव्ह्यिच मेंडलेव्ह यांना जाते. रसायनशास्त्राला मान्य असलेल्या आवर्त सारणीच्या प्राथमिक विकासात त्यांचे योगदान महत्त्वाचे असल्याने त्यांना ‘आवर्त सारणीचे जनक’ असे म्हणतात. आवर्त…
मेंडेलेव्ह यांनी जेंव्हा मूलद्रव्यांची आवर्त सारणी विकसित केली तेंव्हा रसायनशास्त्रज्ञांना अणूच्या अंतर्गत रचनेची काहीच माहिती नव्हती. विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला मूलद्रव्याचा अणुक्रमांक या संकल्पनेचा उदय झाला. १९३१ मध्ये हेन्री मोज्ली यांनी…
बहुपेशीय सजीवांच्या प्रारंभिक अवस्थेतील विकास आणि वाढ यांचा अभ्यास गर्भविज्ञान किंवा भ्रूणविज्ञान या शाखेत केला जातो. सामान्यपणे ही शाखा प्राणिशास्त्राशी संबंधित असल्याचे मानले जाते. मात्र, वनस्पतींबाबतही ही संकल्पना वरील अर्थानेच…
अर्व्हिंग, वॉशिंग्टन : (३ एप्रिल १७८३–२८ नोव्हेंबर १८५९).आंतरराष्ट्रीय कीर्ती मिळवणारा पहिला अमेरिकन लेखक. जन्म न्यूयॉर्क येथे एका संपन्न व्यापारी कुटुंबात. बालपणापासूनच लेखनवाचनाची त्यास आवड होती. शालेय शिक्षणानंतर तो व्यवसायाच्या दृष्टीने…
शरीरावर कायटिनाचे कवच असलेला आणि पायांच्या पाच जोड्या असलेला एक अपृष्ठवंशीय प्राणी. संधिपाद संघातील कवचधारी वर्गाच्या दशपाद गणात झिंग्यांचा समावेश होतो. झिंगे जगात सर्वत्र आढळतात. भारत, आग्नेय आशिया, ऑस्ट्रेलिया व…
अरबी भाषेतील गोष्टींचा जगप्रसिद्ध संग्रह. याचे मूळ अरबी नाव अल्फ लय्‌लह व–लय्‌लह (अलीफलैलह) असून इंग्रजीत अरेबियन नाइट्स एंटरटेनमेंट आणि वन थाउजंड अँड वन नाइट्स अशी नावे रूढ आहेत. एका प्रास्ताविक कथासूत्रात विविध…
संधिपाद संघातील कीटक वर्गाच्या ऑरर्थाप्टेरा (ऋजू पंखी) गणातील अ‍ॅक्रिडिटी कुलातील नऊ जातींच्या कीटकांना टोळ म्हणतात. टोळाचे इंग्रजी भाषेतील ‘लोकस्ट’ हे नाव लॅटिन भाषेतून आलेले असून त्याचा अर्थ ‘जळालेली जमीन’ असा…
आकाराने सर्वांत मोठा विषारी साप. नागराजाचे शास्त्रीय नाव ऑफिओफॅगस हॅना असून ऑफिओफॅगस प्रजातीत नागराज ही केवळ एकच जाती आहे. त्याच्या नावात जरी नाग हा शब्द असला तरी तो सामान्य नागाहून…
ह्यूम, डेव्हिड : (७ मे १७११‒२५ ऑगस्ट १७७६). ब्रिटिश अनुभववादी परंपरेतील सर्वश्रेष्ठ विचारवंत; तसेच इतिहासकार, अर्थशास्त्रज्ञ आणि निबंधकार. एडिंबरो (स्कॉटलंड) येथे जन्मला. त्याची आरंभीची वर्षे एडिंबरो आणि ब्रिस्टल येथे गेली. वयाच्या बाराव्या वर्षी…
अमीर खुसरौ : (१२५३–१३२५). फार्सी भाषेत रचना करणारा प्रख्यात भारतीय कवी व विद्वान.त्याचे संपूर्ण नाव अबुल-हसन यमीनुद्दीन अमीर खुसरौ देहलवी असे असून त्याचा जन्म एटा जिल्ह्यातील (उत्तर प्रदेश) पटियाली नावाच्या…
अनवरी : (११२० ? — ११९० ?). एक फार्सी कवी. संपूर्ण नाव हकीम औहदुद्दीन अली बिन इसहाक अनवरी.जन्म इराणमधील खोरासान प्रांतातील अबिवर्द येथे. तूस येथे त्याचे शिक्षण झाले. अरबी आणि…
अबुल फैजी : ( ? १५४७ – ५ ऑक्टोबर १५९५). फार्सी भाषेत रचना करणारा भारतीय कवी व विद्वान. अकबराच्या दरबारातील अबुल फज्ल हा त्याचा मोठा भाऊ. फैजीचा (अन्य पर्याय :…
अबु - अल् ‘अला’- अलम ‘अर्री’ : (९७३-१०५७). अरबी कवी व तत्त्वज्ञ.सिरियातील अलेप्पोजवळील मा आर्रेत एल् नूमॅन या गावी त्याचा जन्म झाला. चार वर्षांचा असतानाच देवीच्या साथीत त्याला अंधत्व आले.…
घर्षणाने पृष्ठाची झीज घडवून आणणारा पदार्थ. कोणत्याही वस्तूचा पृष्ठभाग घासून स्वच्छ करणे, गुळगुळीत करणे, त्याच्यावर चकाकी आणणे, पृष्ठ झिजवून त्या वस्तूला इष्ट व अचूक मापाची करणे इ. कामांसाठी अपघर्षक वापरले…
ज्या क्रियेमध्ये वायू, द्रव किंवा घन पदार्थाचे दुसऱ्या द्रव किंवा घन पदार्थाकडून शोषण होते, त्या क्रियेला अभिशोषण असे म्हणतात. ज्या पदार्थाद्वारे अभिशोषण केले जाते त्याला शोषक (absorbent) असे म्हणतात. ही…