जठर (Stomach)

ग्रासनली (घशापासून जठरापर्यंतचा अन्ननलिकेचा भाग) आणि आदयांत्र (लहान आतड्याचा सुरुवातीचा भाग) यांच्यामधील पचन संस्थेच्या भागाला जठर म्हणतात. हा अन्नमार्गातील सर्वात रुंद भाग असतो. मानवी शरीरात मध्यपटलाच्या डाव्या बाजूला उदरपोकळीत जठर…

जटामांसी (Spikenard)

व्हॅलेरिएनेसी कुलातील ही वनस्पती असून तिचे शास्त्रीय नाव नार्डोस्टॅकिस जटामांसी किंवा नार्डोस्टॅकिस ग्रँडिफ्लोरा आहे. ती एक सुगंधी वनस्पती आहे. हिमालयाच्या चीनकडील भागात सस.पासून ३,३००—५,००० मी. उंचीवरील पर्वतीय प्रदेशात ती सामान्यपणे…

जंत (Ascaris)

गोलकृमी (नेमॅटोडा) संघातील प्राण्यांची एक प्रजाती. जंत परजीवी आहेत. त्यांची एक जाती ॲस्कॅरिस लुंब्रिकॉइडिस  मनुष्याच्या शरीरात असते. त्यांची आणखी एक जाती, ॲस्कॅरिस सुअम डुकराच्या शरीरातील अंत:परजीवी आहे. ते फिकट पिवळसर आणि…

छिद्री संघ (Porifera)

समुद्र व जलाशयाच्या तळावर राहणाऱ्या अपृष्ठवंशी प्राण्यांचा एक संघ. या संघामध्ये सर्व प्रकारच्या स्पंजांचा समावेश होतो. या प्राण्यांच्या शरीरावर अनेक छिद्रे, रंध्रे किंवा भोके असतात म्हणून त्यांच्या संघाला छिद्री संघ…

चौशिंगा (Four horned antelope)

चार शिंगे असलेले हरिण. चौशिंग्याचा समावेश स्तनी वर्गाच्या समखुरी (आर्टिओडॅक्टिल) गणाच्या गोकुलातील बोव्हिडी उपकुलात होतो. याचे शास्त्रीय नाव टेट्रासेरस क्वाड्रिकॉर्निस आहे. टेट्रासेरस प्रजातीत क्वाड्रिकॉर्निस ही एकमेव जाती आहे. भारत व…

चौलमुग्रा (Chaulmoogra)

चौलमुग्रा हा वृक्ष अकॅरिएसी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव हिद्नोकार्पस वायटीयाना आहे. हा उंच व सदापर्णी वृक्ष भारत, बांगला देश आणि म्यानमार या देशांत आढळतो. भारतात हा आसाम, त्रिपुरा येथील…

चोपचिनी (China root)

लिलिएसी कुलातील या वनस्पतीचे शास्त्रीय नाव स्मायलॅक्स चायना आहे. चीन, जपान आणि भारत या देशांतील उबदार हवामानात ही वाढते. भारतात आसाममध्ये या वनस्पतीची लागवड केली जाते. स्मायलॅक्स प्रजातीच्या ३००—३५० जाती…

चेतासंस्था (Nervous system)

प्राण्यांच्या ऐच्छिक आणि अनैच्छिक कृतींमध्ये समन्वय साधणारी आणि शरीराच्या वेगवेगळ्या भागांना संदेश वाहून नेणारी एक संस्था. बहुतेक बहुपेशीय प्राण्यांमध्ये चेतासंस्था आढळून येते आणि ती कमी-अधिक प्रगत असते. अनेक प्राण्यांमध्ये चेतासंस्थेचे…

चुका (Bladder dock)

चुका ही वर्षायू वनस्पती पॉलिगोनेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव रुमेक्स व्हेसिकॅरियस आहे. प्रजातीत रुमेक्स जवळजवळ २०० जाती आहेत. ही वनस्पती मूळची पश्चिम पंजाबमधील असून तिचा प्रसार पाकिस्तान आणि भारताशिवाय…

चुंबकीय अनुस्पंद प्रतिमाकरण (Magnetic resonance imaging)

वैदयकीय क्षेत्रात शरीराच्या आतील अवयवांच्या प्रतिमा निर्माण करण्यासाठी वापरण्यात येणारे एक तंत्रज्ञान. रोगनिदान, उपचार आणि उपचारानंतर पाठपुरावा करण्यासाठी शरीरातील अवयवांचे नेमके प्रतिमाकरण करणे आवश्यक असते.चुंबकीय अनुस्पंद  प्रतिमा (एम्. आर्. आय्.)…

चीक (Latex)

सपुष्प वनस्पतींच्या अनेक जातींमध्ये असलेला दाट आणि दुधाळ किंवा पाण्यासारखा रंगहीन द्रव पदार्थ. वनस्पतींपासून स्रवणारा हा चिकट स्राव जटिल व कलिली स्वरूपाचा असतो. त्यात प्रथिने, अल्कलॉइडे, स्टार्च, शर्करा, तेले, टॅनीन,…

चिलट (Grassfly)

डिप्टेरा गणातील क्लोरोपिडी कुलात चिलटांच्या १६० प्रजाती असून त्यांतील सु. २,००० जातींचे वर्गीकरण झाले आहे. हा उपद्रवी कीटक जगभर आढळतो. चिलटांच्या हिप्पेलेट्स व सायपंक्युला या प्रजातींतील कीटकांना आयफ्लाय किंवा आयनॅट…

चिमणी (Sparrow)

सर्वांच्या परिचयाचा एक पक्षी. पॅसरिडी कुलात चिमणीचा समावेश होत असून त्याचे शास्त्रीय नाव पॅसर डोमेस्टिकस आहे. पॅसर, पॅट्रोनिया, कार्पोस्पायझा व माँटिफ्रिगिला अशा पॅसरिडी कुलाच्या चार प्रजाती मानल्या गेल्या आहेत. त्यांपैकी…

चिनार (Oriental Plane)

एक विशाल, दीर्घायू पानझडी वृक्ष. प्लँटॅनेसी कुलातील या वृक्षाचे शास्त्रीय नाव प्लँटॅनस ओरिएंटॅलिस आहे. हा वृक्ष मूळचा पूर्व भूमध्य सामुद्रिक प्रदेशातील असून त्याचा पूर्वेस प्रसार झाला. वायव्य हिमालयात, सतलजच्या पश्चिमेस…

चित्रबलाक (Painted stork)

पक्षिवर्गातील सिकोनिफॉर्मिस गणातील एक पक्षी. या गणात बलाक, बगळा, करकोचा, आयबिस, दर्वीमुख व रोहित या पक्ष्यांचा समावेश होतो. बलाकांचे क्षत्रबलाक, लहान क्षत्रबलाक, मुग्धबलाक, लोहबलाक, कृष्णबलाक व चित्रबलाक असे प्रकार आहेत.…