रायआवळा (Star gooseberry)

रायआवळा ही वनस्पती फायलँथेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव फायलँथस ॲसिडस असे आहे. सिक्का ॲसिडा  या शास्त्रीय नावानेही ती ओळखली जाते. ती मूळची मादागास्कर येथील असून आशिया, अमेरिका तसेच कॅरेबियन…

रामेठा (Woolly headed gnidia)

रामेठा ही वनस्पती थायमेलेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव लॅसिओसायफन एरिओसेफॅलस आहे. ती पश्‍चिम घाटातील महाबळेश्‍वरपासून केरळपर्यंत समुद्रसपाटीपासून सु. २,५०० मी. उंचीपर्यंतच्या डोंगराळ भागांत आढळून येते. ती श्रीलंका येथेही आढळते.…

रामफळ (Bullock’s heart)

रामफळ या पानझडी वृक्षाचा समावेश ॲनोनेसी कुलात होत असून त्याचे शास्त्रीय नाव ॲनोना रेटिक्युलॅटा आहे. सीताफळ व हिरवा चाफा या वनस्पतीही ॲनोनेसी कुलातील आहेत. रामफळ हा वृक्ष मूळचा वेस्ट इंडीजमधील…

रातराणी (Night queen)

सुगंधी फुले येणारे एक झुडूप. रातराणी ही बहुवर्षायू वनस्पती सोलॅनेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव सेस्ट्रम नॉक्टर्नम आहे. बटाटा व मिरची या वनस्पतीही सोलॅनेसी कुलातील आहेत. रातराणी मूळची दक्षिण अमेरिकेच्या…

राजहंस (Swan)

ॲनॅटिडी या पाणपक्ष्यांच्या कुलातील ॲन्सरिनी या उपकुलाच्या सिग्नस प्रजातीतील पक्ष्यांना राजहंस म्हणतात. जगभरात राजहंस पक्ष्याच्या ६–७ जाती आढळतात. प्रामुख्याने तो समशीतोष्ण प्रदेशात आढळतो. त्याच्या चार जाती उत्तर गोलार्धात, एक जाती…

राजगिरा (Red amaranth)

पालेभाजीसाठी तसेच पौष्टिक बियांसाठी लागवड केली जाणारी एक सपुष्प वनस्पती. राजगिरा ॲमरँटेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव ॲमरँथस क्रूएंटस आहे. ती मूळची आशिया आणि आफ्रिका येथील आहे. ॲमरँथस  प्रजातीत सु.…

रांजा (Skate)

कास्थिमत्स्य वर्गातील राजीफॉर्मीस उपगणातील ऱ्हिनोबॅटिडी कुलातील एक खाद्य मासा. त्याचे शास्त्रीय नाव ऱ्हिंकोबॅटस जीडेन्सीस आहे. भारताच्या पूर्व आणि पश्‍चिम किनाऱ्यावर ते आढळतात. मुंबईत तो लांग या नावाने ओळखला जातो. त्याचा…

रबर वृक्ष ( Rubber tree)

एक चिकाळ वनस्पती. रबर वृक्ष यूफोर्बिएसी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव हेविया ब्राझीलिएन्सिस आहे. या वृक्षापासून मिळणाऱ्या चिकासारख्या पदार्थालाही रबर म्हणतात. एरंड ही वनस्पतीही यूफोर्बिएसी कुलातील आहे. रबर वृक्ष मूळचा…

रताळे (Sweet potato)

एक सर्वपरिचित कंदमूळ. रताळे ही वनस्पती कॉन्व्हॉल्व्ह्युलेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव आयपोमिया बटाटाज आहे. ती मूळची दक्षिण अमेरिकेतील असून इ.स.पू. ८००० वर्षांपासून लागवडीखाली आहे. कॉन्व्हॉल्व्ह्युलेसी कुलात सु. ५० हून…

योगचिकित्सा (Yoga therapy)

इंद्रियांचा संयम करून मन एकाग्र करणे म्हणजे योग होय. रुग्णाला रोगापासून मुक्त करणे किंवा रोगाच्या लक्षणांवर उपाययोजना करणे यांसाठी करण्यात येणाऱ्या सर्व उपचारात्मक प्रक्रिया म्हणजे चिकित्सा होय. ज्या रोग चिकित्सेत…

यूग्लीना (Euglena)

प्रोटिस्टा सृष्टीच्या प्रोटोझोआ संघाच्या फ्लॅजेलेटा वर्गातील एक प्रजाती. या प्रजातीतील यूग्लीना व्हिरिडिस ही जाती सर्वत्र आढळते. ती गोड्या पाण्यात, मचूळ पाण्यात किंवा चिखलात दिसून येते. पुढील वर्णनात याच जातीचे वर्णन…

यीस्ट (Yeast)

यीस्ट हे दृश्यकेंद्रकी एकपेशीय कवक आहेत. त्यांचा समावेश फंजाय (कवक) सृष्टीत होतो. ते निर्सगात अनेक ठिकाणी विखुरलेल्या स्वरूपात व वेगवेगळ्या वातावरणात आढळतात. माती, वनस्पतींची फुले व फळे, फळांचे रस, कीटक,…

याक (Yak)

स्तनी वर्गाच्या समखुरी म्हणजे आर्टिओडॅक्टिला गणाच्या बोव्हिडी कुलातील प्राणी. भारत, नेपाळ, भूतान, चीन, अफगाणिस्तान आणि पाकिस्तान या देशांच्या हिमालयीन प्रदेशांत तसेच तिबेट, मंगोलिया आणि रशिया इत्यादी देशांत याक आढळतो. बहुतांशी…

मोरवेल (Virgin’s bower)

मोरवेल ही बहुवर्षायू वनस्पती रॅनन्क्युलेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव क्लेमॅटिस गौरियाना आहे. क्लेमॅटिस ट्रायलोबा या नावानेही ती ओळखली जाते. क्लेमॅटिस प्रजातीत सु. ३०० जाती आहेत. मोरवेल मूळची भारतातील असून…

मोर (Peacock / Peafowl)

भारताचा राष्ट्रीय पक्षी. मोराचा समावेश पक्षिवर्गाच्या गॅलिफॉर्मिस गणाच्या फॅजिॲनिडी कुलात होतो. तो मूळचा दक्षिण आशियातील असून जगात अनेक ठिकाणी त्याचा प्रसार झालेला आहे. आशियात त्याच्या पॅव्हो क्रिस्टेटस आणि पॅव्हो म्युटिकस…