मेष (Aries)

मेष : आयनिकवृत्ताच्या लगत, उत्तरेस असणारा हा एक तारकासमूह आहे. मेष ही राशीचक्रातील पहिली राशी मानली जाते. आकाशात मेष शोधताना त्यातील ठळक तारकांच्या गटाची घोड्याच्या डोक्यासदृश अथवा एखाद्या हॉकी स्टिक सारखी…

सहकारी संघराज्यवाद (Co-Operative Federalism)

कोणत्याही देशातील शासन किंवा सरकार हे सार्वभौम सत्ता, लोकांचे प्रतिनिधित्व करणारी आणि उच्च स्वरूपाचे निर्णय घेणारी यंत्रणा असते. ही शासनयंत्रणा लोक कल्याणकारी, देशाच्या अर्थव्यस्थेचा जलद व सर्वांगीण विकास साध्य करण्याचा…

यूजीन स्लटस्की (Eugen Slutsky)

स्लटस्की, यूजीन (Slutsky, Eugen) : (७ एप्रिल १८८० ते १० मार्च १९४८). प्रसिद्ध रशियन अर्थशास्त्रज्ञ. स्लटस्की यांनी सूक्ष्म अर्थशास्त्र व सांख्यिकी अर्थशास्त्र यांत आपले योगदान दिले असून त्यांचे स्लटस्की प्रमेय…

मेसर : उपकरणात्मक तंत्रविज्ञान (MASER)

मेसर हे रेडिओ आणि सूक्ष्मतरंग कंप्रता पट्ट्यांमध्ये (Frequency bands); १००० मेगाहर्टझ् ते १०० गिगाहर्टझ् म्हणजे ०.३ ते ३० सेंमी. तरंगलांबीदरम्यान; विद्युत चुंबकीय संकेतांचे आंदोलन (Oscillation) तसेच विवर्धनाच्या (Amplification) माध्यमातून उत्सर्जन…

लघुग्रहांची कुटुंबे (Asteroids Families)

लघुग्रहांची कुटुंबे : मंगळ आणि गुरू ग्रहांच्या दरम्यान असलेल्या मुख्य पट्ट्यातील लघुग्रहांची अनेक ‘कुटुंबे’ अर्थात गट आहेत. लघुग्रहांच्या कक्षा, त्यांची माध्यांतरे, कक्षाप्रतलांचा तिरपेपणा, लघुग्रहांच्या वर्णपटीय गुणधर्मांचे एकमेकांशी असणारे साधर्म्य, त्यातून…

नक्षत्र (Constellations)

नक्षत्र : सर्वसाधारणपणे आकाशातील ताऱ्यांच्या विविध गटांना, मांडण्यांना नक्षत्र असे म्हणण्याची रूढी होती. परंतु, आकाशातील अशा ८८ मांडण्यांना आता जागतिक स्तरावर ‘तारकासमूह’ (Constellations) म्हणून ओळखले जाते. सूर्याच्या आकाशातील वार्षिक भासमान मार्गावरील,…

गरुडासन (Garudasana)

एक आसनप्रकार. या आसनामध्ये शरीराचा आकार गरुड पक्षाप्रमाणे दिसतो, म्हणून या आसनाला गरुडासन असे म्हणतात. कृती : आसनपूर्व स्थितीमध्ये दोन्ही पायांमध्ये अंतर ठेवून दोन्ही हात दोन्ही मांड्यांजवळ ठेवून आरामात उभे…

जीवनसत्त्व के (Vitamin K)

जीवनसत्त्व के मेदविद्राव्य आहे. मानवी शरीरामध्ये रक्त क्लथनासाठी (रक्त गोठण्यासाठी) आवश्यक असणाऱ्या पूर्व प्रथिनांचे संश्लेषण आणि हाडांमध्ये कॅल्शियमला बांधून ठेवणाऱ्या ऊतींना मदत करणाऱ्या पूर्व प्रथिनांचे संश्लेषण झाल्यानंतर के जीवनसत्त्व त्यावर…

प्रचितीक्षमतेचे तत्त्व (Verifiability Principle)

हे तार्किक प्रत्यक्षार्थवाद या विचारप्रणालीचा आधारस्तंभ मानले जाते. तार्किक प्रत्यक्षार्थवाद विश्लेषणाला मध्यवर्ती आणि महत्त्वपूर्ण स्थान देतो. सदर विचारप्रणालीने सत्ताशास्त्राचा अस्वीकार केला असून प्रचितीक्षमतेच्या तत्त्वाला सर्वोच्च महत्त्व दिले आहे. परंपरागत तत्त्वज्ञानातील…

शिक्षण हक्क कायदा (Right to Education Act)

६ ते १४ वयोगटातील बालकांचा प्राथमिक शिक्षणाच्या मूलभूत अधिकारांचा समावेश असलेला आणि त्यांना मोफत व सक्तीचे शिक्षण देण्यासाठी केंद्र शासनाद्वारे पारित केलेला एक शैक्षणिक कायदा. हा बाल शिक्षण हक्क कायदा…

गुरजाड वेंकट अप्पाराव (Gurjad Vyankat Apparao)

गुरजाड वेंकट अप्पाराव : (२१ सप्टेंबर १८६२- ३० नोव्हेंबर १९१५). प्रसिद्ध तेलुगू कवी, नाटककार, कथाकार, समीक्षक, देशभक्त आणि समाजसुधारक. जन्म विशाखापटनम् जिल्ह्यातील रायवरम् गावी. विजयानगरला शालेय शिक्षण चालू असतानाच त्यांनी…

किशोरीलाल गोस्वामी (Kishorilal Goswami)

गोस्वामी, किशोरीलाल : (१५ फेब्रुवारी १८६५ - २९ मे १९३३). हिंदी कादंबरीकार. जन्म बनारस येथे. भारतेंदु मंडळाशी त्यांचा निकटचा संबंध होता. ते धार्मिक वृत्तीचे व निंबार्क संप्रदायाचे अनुयायी होते. हिंदू…

गौडपादाचार्य (Gaudapadacharya)

गौडपादाचार्य : (इसवी सनाचे सातवे शतक सामान्यतः). अद्वैत वेदान्ताचा पाया घालणारे तत्त्वज्ञ. गौडपादाचार्य यांच्या जीवनासंबंधी निश्चित स्वरूपाची माहिती मिळू शकत नाही. आद्यशंकराचार्यांचे गुरू गोविंदभगवत्पाद यांचे गुरू गौडपादाचार्य होते, असे परंपरेने मानले…

दीपवंस (Deepvansh)

दीपवंस : बौद्धांच्या त्रिपिटकातील सुत्तपिटकात अंतर्भूत असलेल्या बुद्धवंस  नामक ग्रंथाच्या धर्तीवर पाली भाषेत जे अनेक वंस-ग्रंथ तयार झाले, त्यांपैकी दीपवंस  हा सर्वप्राचीन होय. पाली वंस-ग्रंथांचे स्वरूप काहीसे बखरींसारखे आहे. गौतम…

अमरुशतक (Amrushatak)

अमरुशतक : संस्कृतातील एक प्रसिद्ध शृंगारकाव्य. हे एक गीतिकाव्य आहे. याच्या कर्त्याचा उल्लेख अमरू,अमरूक अशा वेगवेगळ्या प्रकारे केला जातो. या कवीचा काल आणि जीवन यांसंबंधी माहिती मिळत नाही. तथापि काव्यालंकार…