मराठी विश्वकोश

मघा नक्षत्र (Magha Asterism)

मघा नक्षत्र : नक्षत्र चक्रातील मघा हे १० वे नक्षत्र. मघा, पूर्वा फाल्गुनी आणि उत्तरा फाल्गुनी या तीन नक्षत्रांचा सिंह राशीत समावेश होतो. मघा नक्षत्रात एकूण ६ तारे आहेत. कोणी ५…

पौर्णिमा : चंद्र हा पृथ्वीचा एकमेव नैसर्गिक उपग्रह आहे. चंद्र स्वयंप्रकाशित नाही. सूर्याचा प्रकाश चंद्रावरून परावर्तित झाल्यामुळे आपल्याला चंद्र प्रकाशित दिसतो. चंद्र पृथ्वीभोवती लंबवर्तुळाकार कक्षेत परिभ्रमण करीत असतो. खरे तर…

पूर्वाषाढा नक्षत्र (Purvashadha Asterism)

पूर्वाषाढा नक्षत्र : पूर्वाषाढा हे नक्षत्रचक्रातील २० वे नक्षत्र आहे. आयनिकवृत्ताच्या अंशात्मक विभागणीनुसार धनु राशीत ‘मूळ’ नक्षत्र, पूर्वाषाढा आणि उत्तराषाढाचा काही भाग अशी नक्षत्रे भारतीय पंचांगानुसार मानली जातात. परंतु प्रत्यक्ष…

पूर्वा फाल्गुनी आणि उत्तरा फाल्गुनी नक्षत्रे (Purva Phalguni and Uttara Phalguni Asterism)

पूर्वा फाल्गुनी आणि उत्तरा फाल्गुनी नक्षत्रे : पूर्वा फाल्गुनी आणि उत्तरा फाल्गुनी ही नक्षत्रचक्रातील अनुक्रमे ११ आणि १२ क्रमांकावर असणारी नक्षत्रे आहेत. सिंह (Leo Constellation) राशीतील झोस्मा (Zosma; Delta Lionis)…

पुष्य नक्षत्र (Pushya Asterism)

पुष्य नक्षत्र : नक्षत्र चक्रातील पुष्य हे आठवे नक्षत्र आहे. कर्क राशीत या नक्षत्राचा समावेश होतो. कर्क हा तसा अतिशय अंधुक तारकासमूह आहे. यातील कुठल्याही ताऱ्यांची दृश्यप्रत 4 पेक्षा जास्त नाही.…

पुनर्वसु नक्षत्र (Punarvasu Asterism)

पुनर्वसु नक्षत्र : नक्षत्र चक्रातील पुनर्वसु हे सातवे नक्षत्र आहे. आर्द्रा आणि पुनर्वसु या दोन नक्षत्रांचा मिथुन राशीत अंतर्भाव होतो. मिथुन राशीतील दोन ठळक तारे म्हणजे कॅस्टर (कक्ष) आणि पोलक्स (प्लक्ष).…

ज्येष्ठा नक्षत्र (Jyeshtha Asterism)

ज्येष्ठा नक्षत्र : नक्षत्र चक्रातील ज्येष्ठा हे 18 वे नक्षत्र आहे. अनुराधा नक्षत्राच्या खाली वृश्चिक राशीच्या विंचवाच्या धडामध्ये असलेले 3 तारे हे ज्येष्ठा नक्षत्राचे तारे आहेत. हे तीनही तारे एका…

स्नोई नदी (Snowy River)

ऑस्ट्रेलियाच्या आग्नेय भागातून वाहणारी एक प्रमुख नदी. तेथील न्यू साउथ वेल्स राज्याच्या आग्नेय भागाचे आणि व्हिक्टोरिया राज्याच्या पूर्व भागाचे या नदीने जलवाहन केले आहे. नदीची लांबी सुमारे ४३० किमी. आहे.…

योव्हान स्विजिक (Jovan Cvijic)

स्विजिक, योव्हान (Cvijic, Jovan) : (१२ ऑक्टोबर १८६५ – १६ जानेवारी १९२७). सर्बियन भूगोलज्ञ, भूवैज्ञानिक आणि मानवजातिविज्ञान तज्ज्ञ. त्यांचा जन्म लोझनिका (सर्बीया) शहरात झाला. प्राथमिक शिक्षणानंतर लोझनिका येथे दोन वर्षे…

ड्रमलिन (Drumlin)

हिमनदीने किंवा हिमानी क्रियेने साचलेल्या डबरीद्वारे निर्माण झालेल्या टेकडीसारख्या वैशिष्ट्यपूर्ण भूरूपाला ड्रमलीन म्हणतात. याचा आकार चहाच्या उपड्या चमचासारखा म्हणजे लंबगोलाकार व एक बाजूला निमुळता झालेला असा असतो. हिमनदीने वाहून आणलेल्या…

मेष (Aries)

मेष : आयनिकवृत्ताच्या लगत, उत्तरेस असणारा हा एक तारकासमूह आहे. मेष ही राशीचक्रातील पहिली राशी मानली जाते. आकाशात मेष शोधताना त्यातील ठळक तारकांच्या गटाची घोड्याच्या डोक्यासदृश अथवा एखाद्या हॉकी स्टिक सारखी…

सहकारी संघराज्यवाद (Co-Operative Federalism)

कोणत्याही देशातील शासन किंवा सरकार हे सार्वभौम सत्ता, लोकांचे प्रतिनिधित्व करणारी आणि उच्च स्वरूपाचे निर्णय घेणारी यंत्रणा असते. ही शासनयंत्रणा लोक कल्याणकारी, देशाच्या अर्थव्यस्थेचा जलद व सर्वांगीण विकास साध्य करण्याचा…

यूजीन स्लटस्की (Eugen Slutsky)

स्लटस्की, यूजीन (Slutsky, Eugen) : (७ एप्रिल १८८० ते १० मार्च १९४८). प्रसिद्ध रशियन अर्थशास्त्रज्ञ. स्लटस्की यांनी सूक्ष्म अर्थशास्त्र व सांख्यिकी अर्थशास्त्र यांत आपले योगदान दिले असून त्यांचे स्लटस्की प्रमेय…

मेसर : उपकरणात्मक तंत्रविज्ञान (MASER)

मेसर हे रेडिओ आणि सूक्ष्मतरंग कंप्रता पट्ट्यांमध्ये (Frequency bands); १००० मेगाहर्टझ् ते १०० गिगाहर्टझ् म्हणजे ०.३ ते ३० सेंमी. तरंगलांबीदरम्यान; विद्युत चुंबकीय संकेतांचे आंदोलन (Oscillation) तसेच विवर्धनाच्या (Amplification) माध्यमातून उत्सर्जन…

लघुग्रहांची कुटुंबे (Asteroids Families)

लघुग्रहांची कुटुंबे : मंगळ आणि गुरू ग्रहांच्या दरम्यान असलेल्या मुख्य पट्ट्यातील लघुग्रहांची अनेक ‘कुटुंबे’ अर्थात गट आहेत. लघुग्रहांच्या कक्षा, त्यांची माध्यांतरे, कक्षाप्रतलांचा तिरपेपणा, लघुग्रहांच्या वर्णपटीय गुणधर्मांचे एकमेकांशी असणारे साधर्म्य, त्यातून…