पतंजलींनी अष्टांगयोगात प्रतिपादन केलेल्या पाच यमांपैकी सत्य हा दुसरा यम आहे (अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमा:| योगसूत्र २.३०). पतंजलींनी योगसूत्रात सत्याची व्याख्या दिलेली नाही. योगसूत्रावरील भाष्यात व्यासांनी सत्याची व्याख्या ‘जो पदार्थ जसा असेल…
सत्तांतरोत्तर पदपुरस्कार पद्धती : (स्पॉइल्स सिस्टिम). अधिकारारूढ पक्षाने आपल्या निष्ठावान कार्यकर्त्यांची – अनुयायांची उच्च शासकीय पदांवर नियुक्ती करण्यासाठी उपयोजलेली एक पद्धती. या पद्धतीला संरक्षक व्यवस्था असे देखील म्हटले जाते. या…
महर्षि पतंजलींनी वर्णिलेल्या पाच क्लेशांपैकी अस्मिता हा एक क्लेश आहे. अस्मिता या शब्दाचा व्युत्पत्तीद्वारे होणारा अर्थ – ‘मी आहे अशी भावना’ असा होतो. पातंजल योगसूत्रानुसार दृक्-शक्ती (पुरुष) आणि दर्शन-शक्ती (बुद्धी)…
दिल्लीचा मोगल बादशाह औरंगजेब (१६१८—१७०७) याने दक्षिणेत मराठ्यांविरुद्ध केलेली मोहीम. औरंगजेबाला मराठ्यांच्या वाढत्या सत्तेला छ. शिवाजी महाराजांच्या हयातीत आळा घालता आला नाही. त्याच्या अकबराखेरीज सर्व मुलांनी, नातवांनी व सरदारांनी दक्षिणेत…
मराठे आणि जंजिरेकर सिद्दी यांच्यातील महत्त्वाची लढाई. रत्नागिरी जिल्ह्यातील चिपळूण तालुक्यात हा गोवळकोट आहे. सन १७३० पासून गोवळकोटचा परिसर सिद्दीकडून जिंकून घेण्यासाठी मराठ्यांकडून खूप प्रयत्न झाले. एप्रिल १७३२-३३ मध्ये बाजीराव…
मराठेशाहीतील एक पराक्रमी सेनानी. बाळाजी विश्वनाथ (सु. १६६० ? — २ एप्रिल १७२०) यांचा मुलगा व पहिला बाजीराव (कार. १७२०—४०) यांचा धाकटा भाऊ. त्यांच्या जन्माबाबतचा तपशील मिळत नाही. बाजीरावांना पेशवाई…
अलाउद्दीन हसन गंगू बहमनी : (कार. ऑगस्ट १३४७–फेब्रुवारी १३५८). मध्ययुगात दक्षिण भारतात स्थापन झालेल्या बहमनी सत्तेचा संस्थापक व एक कर्तबगार प्रशासक. तो अलाउद्दीन हसन गंगू बहमनी, अमीर जफरखान, अबुल मुज्झझफ्फर…
माल्कम आदिशेषय्या (Malcom Adiseshiah) : (१८ एप्रिल १९१० – २१ नोव्हेंबर १९९४). प्रसिद्ध भारतीय अर्थतज्ज्ञ व पद्मभूषण पुरस्काराचे मानकरी. विकासाचे अर्थशास्त्र ही आजच्या काळातील महत्त्वपूर्ण संकल्पना मांडण्याची अतिशय महत्त्वपूर्ण कामगिरी…
सेनगुप्त, नरेश्चंद्र : (३ मे १८८२ – १९ सप्टेंबर १९६४). विख्यात बंगाली साहित्यिक. जन्म बोग्रा येथे. कोलकाता विद्यापीठातून त्यांनी तत्त्वज्ञान विषयातील एम्. ए. ही पदवी १९०३ मध्ये प्राप्त केली. नंतर…
रत्नागिरी जिल्ह्यातील किल्ला. तो चिपळूण तालुक्यातील मांडकी (खुर्द) या गावाजवळ आहे. किल्ल्याची उंची पायथ्याच्या मांडकीपासून २५० मी. आहे. गडाच्या शेवटच्या टप्प्यात बालेकिल्ला सदृश्य भाग असून बालेकिल्ल्याच्या पश्चिमेला कातळात पाण्याची दोन…
निसर्गत: काही पदार्थ विविध प्रकारे प्रकाशमान होतात. त्यातील प्रतिदीप्ती (Fluorescence), स्फुरदीप्ती (Phosphorescence), रासायनिक प्रतिदीप्ती (Chemical fluorescence) हे प्रमुख प्रकार आहेत. (१) प्रतिदीप्ती : प्रतिदीप्ती दाखवणारे पदार्थ कमी तरंगलांबीचा प्रकाश शोषून…
दर्शनाचा उगम दु:खाची आत्यंतिक निवृत्ती व्हावी या हेतूने झाला आहे. ज्याप्रमाणे चिकित्साशास्त्रात रोग, रोगाचे कारण, रोगाचा नाश आणि रोग नष्ट करण्याचा उपाय या चतुर्विध आयामांचा रोगमुक्तीसाठी सांगोपांग विचार केला जातो,…
सुलेमान खतीब : ( १० फेब्रुवारी १९२२ - २२ ऑक्टोबर १९७८). लोकप्रिय उर्दू कवी. त्यांची कविता दखनी ह्या लोकभाषेत अभिव्यक्त झाली आहे. चिडगुप्पा (कर्नाटक) या खेड्यात जन्म. त्यांचे मूळ नाव…
शेणॉय, बी. आर. (Shenoy, B. R.) : (३ जून १९०५ – ८ फेब्रुवारी १९७८). प्रसिद्ध भारतीय अर्थशास्त्रज्ञ. पूर्ण नाव बेल्लीकोट रघुनाथ जनार्दन शेणॉय. त्यांचा जन्म कर्नाटकातील मंगळूरजवळील बेल्लीकोट या गावी…
उष्णता संस्करण क्रियेमुळे पोलादाच्या उपयुक्ततेमध्ये पुष्कळच भर पडते. विशिष्ट तापमानास पोलाद तापविणे आणि विशिष्ट पद्धतीने थंड करणे यास उष्णता संस्करण म्हणतात. अशा संस्करणामुळे पोलादाचे ताणबल, कठिनता, चिवटपणा यांमध्ये बदल करता…