मराठी विश्वकोश

गुढी पाडवा (Gudhi Padwa)

चैत्र शुद्ध प्रतिपदेस गुढीपाडवा असे नाव असून या तिथीला वर्ष प्रतिपदा असेही म्हणतात. शालिवाहन शकाचे वर्ष (इ.स.सु. ७८ वर्षांनंतर) या दिवसापासून सुरू होते. दक्षिण भारतात तसेच भारताच्या इतर भागात नूतन…

जनुक जपणुकीसाठी वनस्पती अग्रक्रम (Priority of Plants for Genetic Conservation)

काळाच्या ओघात अथवा अन्य कारणांमुळे ज्या काही महत्त्वाच्या वनस्पती नष्ट होण्याची भीती आहे, अशा वनस्पतींच्या जाती साठवून - जपून ठेवण्याकडे वैज्ञानिकांचा कल असतो. अन्न, औषधी, वस्त्र व निवारा यांपैकी विशेषतः…

मायक्रो संगणक (Micro Computer)

(सूक्ष्मसंगणक). मायक्रो संगणकाला वैयक्तीक (Personal) संगणक असेही म्हणतात. मायक्रो संगणक हे सुपर संगणक (Super Compute), मेन फ्रेम संगणक (Main frame Computer) व मिनी संगणक (Mini Computer) यांच्या तुलनेत फारच लहान असतात.…

प्रस्थानत्रयी (Prasthanatrayi)

वेदान्ताचे मुख्य तीन ग्रंथ म्हणजे उपनिषदे, भगवद्‌गीता आणि बादरायणाची ब्रह्मसूत्रे. या तीन ग्रंथांना मिळून ‘प्रस्थानत्रयी’ म्हणतात. प्रस्थान म्हणजे मार्ग. ब्रह्मविद्या किंवा अध्यात्मविद्या प्राप्त करून घेण्याचे हे तीन ग्रंथ म्हणजे तीन…

वस्तुमान आणि ऊर्जा यांची अक्षय्यता (Mass and Energy Conservation)

[latexpage] वस्तुमानाची निर्मीती शून्यातून होऊ शकत नाही अथवा त्याचा नाशही होऊ शकत नाही. अधिक अचूकपणे म्हणायचे झाले, तर कोणत्याही प्रणालीतील एकूण वस्तुमान सर्व रूपातरणांनंतर कायम राहते. त्याचप्रमाणे ऊर्जाही शून्यातून निर्माण…

न्यूट्रॉन (Neutron)

[latexpage] न्यूट्रॉन हा अणूकेंद्रांचा घटक कण असून न्यूट्रॉन आणि प्रोटॉन या दोन कणांपासून अणुकेंद्रकांची संरचना तयार होते. न्यूट्रॉन आणि प्रोटॉन यांची वस्तुमाने जवळ सारखी आहेत आणि त्यांचे इतर काही गुणधर्मही…

एकात्मिक वसाहत ( Integrated Township)

एकात्मिक वसाहत परवानाधारक विकासकाने अथवा कंपनीने रचलेली व विकसित केलेली स्वयंपूर्ण वसाहत म्हणजेच एकात्मिक वसाहत. अशी वसाहत बांधकामाच्या सर्व नियम व अटींनुसार निर्माण केलेल्या असून त्यामध्ये कामाचे व राहण्याचे…

वास्तुशास्त्रज्ञ अधिनियम, १९७२ (१९७२ चा अधिनियम क्रमांक २०) [The Architects Act, 1972 (Act no. 20 of 1972]

वास्तुशास्त्रज्ञ अधिनियम, १९७२ (१९७२ चा अधिनियम क्रमांक २०) [The Architects Act, 1972 (Act no. 20 of 1972] उद्दिष्ट : देशातील वास्तुशास्त्रज्ञांच्या नोंदणीसाठी आणि त्याविषयक संबंधित अन्य बाबींच्या हाताळणीसाठी हा कायदा…

व्हर्सायचे उद्यान, फ्रांस (Gardens of Versailles, France)

व्हर्सायचे उद्यान, फ्रांस व्हर्सायच्या राजमहालाच्या पश्चिम दिशेला जवळजवळ आठशे हेक्टर जमिनीवर पसरलेला हा विस्तीर्ण उद्यान फ्रेंच बरोक गार्डन शैलीचा एक उत्तम नमुना आहे. दरवर्षी सुमारे सहा दशलक्ष पर्यटक या स्थळाला…

भूदृश्यकला, वास्तुविज्ञानातील (Landscape Architecture)

भूदृश्यकला, वास्तुविज्ञानातील : परिसर व मोकळ्या जागांचे नियोजन व त्यांचा आराखडा बनविणे अशी असली तरी तिची व्याप्ती प्रादेशिक, शहर, इमारत संकुल तसेच संकुलांमधील छोट्यामोठ्या जागांच्या नियोजनापर्यंत असते. हे नियोजन करताना दृक्…

Light refracted in spilt petrol.

पेट्रोल (Petrol)

पेट्रोल हे गॅसोलीन, मोटर स्पिरीट, गॅस (अमेरिका), बेंझाइन (फ्रान्‍स) या नावाने देखील ओळखले जाते. निर्मिती : निष्कर्षित खनिज तेलाचे आंशिक ऊर्ध्वपातन (Fractional distillation) करून पेट्रोल विलग करण्यात येते. पेट्रोल हे इंधन…

हायड्रोडीसल्फरीकरण (Hydrodesulfurisation)

डीझेल तसेच इतर इंधनांमधील सल्फरवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी तेलशुध्दिकरण कारखान्यात हायड्रोडीसल्फरीकरण ही प्रक्रिया केली जाते. या प्रक्रियेमुळे इंधनातील सल्फरच्या प्रमाणावर नियंत्रण ठेवण्यात येते. तसेच ५० पीपीएम. पेक्षा (दशलक्षांश) कमी सल्फर असलेले…

सिटेन निर्देशांक (Cetane number)

एंजिनात डीझेल या इंधनाचे ज्वलन होण्यास जो विलंब लागतो तो मोजण्यासाठी सिटेन क्रमांक उपयोगी ठरतो. तो मोजण्यासाठी सामायिक इंधन संशोधक एंजिन (Cooperative fuel research, CFR) वापरले जाते. जितका सिटेन क्रमांक…

डीझेल (Diesel)

पेट्रोलियम पदार्थांमध्ये डीझेल या इंधनाचा सर्वांत जास्त वापर असतो. इतिहास : डीझेलवर चालणाऱ्या यंत्राचा शोध रूडॉल्फ डीझेल या जर्मन तंत्रज्ञाने १८९३ मध्ये लावला. त्यावरून त्या इंधनाला डीझेल हे नाव पडले.…

मिनी संगणक (Mini Computer)

मिनी संगणक हे मध्यम आकाराचे संगणक. मिनी संगणक हे मेन फ्रेम संगणक (Main Frame Computer) आणि सुपर संगणकाच्या तुलनेत लहान, स्वस्त आणि कमी शक्तीचे असतात. मिनी संगणकाचा आकार साधारणतः एका…