हिंदुस्थानी संगीतपद्धतीतील या थाटाचे प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे त्यातील सातही स्वर कोमल असतात. भैरवी ही आश्रय ‘रागिणी’ मानण्यात येते व हिंदुस्थानी संगीताच्या कार्यक्रमात ही नेहमी शेवटी सादर करण्याचा प्रघात दृढमूल झालेला…
एक रोमन देव. त्याला प्रेमाची देवता मानली जाते. एरॉस या ग्रीक देवतेच्या समकक्ष त्याला समजले जाते. तो युद्धाचा देव एरिस (मार्स) व सौंदर्याची देवता ॲफ्रोडाइटी (व्हीनस) यांची अनौरस संतती होय.…
चर्चिल, सर विन्स्टन : (३० नोव्हेंबर १८७४—२४ जानेवारी १९६५). ब्रिटनचा युद्धकाळातील पंतप्रधान, वृत्तपत्रकार, साहित्यिक व एक थोर राजकारणपटू. त्यांचे पूर्ण नाव विन्स्टन लेनर्ड स्पेन्सर चर्चिल. ब्रिटनच्या प्रसिद्ध मार्लबरो या उमराव…
एकोणिसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धातील राजकीय व आर्थिक उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी इंग्लंडमधील श्रमिकांचा वर्गकलहावर आधारलेला पहिला लढा. आपल्या मागण्यांची सनद-चार्टर-सरकारकडून मान्य करून घेण्यासाठी ही चळवळ झाल्याने हिला ‘चार्टिस्ट चळवळ’ हे नाव पडले.…
भूशास्त्रीय कालखंडातील क्रिटेसिअस काळामध्ये (Cretaceous Period) समुद्राचे भूमीवर विशेष प्रमाणात अतिक्रमण घडून येऊन, संबंध पृथ्वीवर विविध पर्वतरांगा निर्मिती, ज्वालामुखीचे उद्रेक आणि उथळ भागांतून समुद्री आक्रमण; अशा रूपांत, प्रचंड बदल घडून…
हिंदुस्थानी संगीतपद्धतीतील एक प्राचीन व महत्त्वपूर्ण थाट. या थाटातील ‘रे’ आणि ‘ध’ हे केवळ दोन स्वर कोमल आहेत. या रागाचे प्राचीन नाव ‘मालवगौड’ आहे. दाक्षिणात्य संगीतपद्धतीत पहिल्यांदा जो भैरव राग…
सृष्ट्युत्पत्तीची एक प्रक्रिया. त्रिवृत्करण ही संकल्पना छांदोग्योपनिषदात स्पष्टपणे मांडलेली दिसून येते. याच उपनिषदात या संकल्पनेचा उगम झालेला दिसतो. जगाच्या आरंभी सर्वत्र फक्त 'सत्' असून ते एकमेवाद्वितीय होते. या मूळ 'सत्'पासून…
भातखंडे वर्गीकरणपद्धतीनुसार या थाटातील मुख्य राग फक्त तीन होत : तोडी, गुजरी आणि मुलतानी. त्यांतही तोडी व गुजरी यांत फक्त एकाच (पंचम) स्वराचा फरक मानण्यात आला असला, तरी मियाँकी तोडी…
मोरचूद हे तांब्याचे महत्त्वाचे संयुग असून याचे रासायनिक सूत्र CuSO4. ५ H2O असे आहे. यालाच कॉपर सल्फेट किंवा ब्लू व्हिट्रिऑल असेही म्हणतात. आढळ : निसर्गात हे कॅल्कॅन्थाइट (Chalcanthite) या खनिजाच्या…
ज्ञानेंद्रिये ही संकल्पना इतकी महत्त्वाची आहे की, संस्कृतसाहित्यातील सहा दर्शनग्रंथांतून आणि श्रीमद्भगवद्गीतेतून या संकल्पनेचा उल्लेख आढळतो. ज्ञान देणारी इंद्रिये म्हणजे ज्ञानेंद्रिये हे अर्थावरून स्पष्ट होत असले, तरी त्यातील ‘इंद्रिय’ हा…
जैविक उत्क्रांतीच्या एकंदर प्रक्रियेत ‘नैसर्गिक निवड’ हे महत्त्वाचे सूत्र वारंवार आढळून आले आहे. निसर्गचक्रात वनस्पती, प्राणी आणि सूक्ष्मजीव यांचे परस्परसंबंधदेखील यांवरच आधारित आहेत. उत्क्रांतीच्या विविध टप्प्यांवर वनस्पतींचे त्यांच्या समुदायातील अन्य…
हिंदुस्थानी अभिजात संगीत पद्धतीच्या गायनप्रकारांतील गीताचे (चीज) दोन भाग आहेत : पहिला अस्ताई (स्थायी), दुसरा अंतरा. पूर्वांगप्रधान रागात अस्ताईचा विस्तार व रागाचे स्वरूप साधारणत: मंद्र व मध्य सप्तकांतील स्वर घेऊन…
[latexpage] वर्ग (Square) : गणितात एखाद्या संख्येने त्याच संख्येला गुणण्याच्या क्रियेला वर्ग करणे असे म्हणतात. कोणत्याही संख्येचा वर्ग करताना त्या संख्येचा घातांक दोन लिहितात. संख्येला $X$ हे चलपद मानले तर $X$ …
चीज गाताना अथवा वादनात रागाचा आविष्कार करताना रागस्वरूपाचे क्रमाने व सविस्तर दिग्दर्शन करण्यासाठी गायक अथवा वादक प्रथम रागवाचक स्वरांचे आरोहावरोही गुच्छ बांधतो, त्याला आलाप म्हणतात. ख्यालगायनात आरंभीच्या आलापाला तालाची अथवा…
प्राचीन भारतातील एक बलाढ्य राजवंश असलेल्या सातवाहनांचा इतिहास त्यांच्या नाण्यांवरून अधिक विश्वसनीय ठरतो. सातवाहन नाण्यांचे प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांची नाणी ठरावीक भूभागांशी संबंधित आहेत. भौगोलिक कक्षेने मर्यादित आणि समकालीन नागरी…