चतुर्व्यूह (Fourfold aspects of a structured procedure)

योगशास्त्राची रचना चार मुख्य घटकांवर आधारित असल्यामुळे योगशास्त्राला चतुर्व्यूह म्हटले जाते. ज्याप्रमाणे चिकित्साशास्त्रात (आयुर्वेदात) रोग, रोगाचे कारण, आरोग्य (रोगाचा नाश) आणि औषध (रोग नष्ट करण्याचे साधन) या चार गोष्टींचा विचार…

मार्को पोलो (Marco Polo)

पोलो, मार्को : (१२५४– ८ जानेवारी १३२४). आशियातील देशांत, विशेषत: चीनमध्ये, प्रवास करणारा इटालियन साहसी प्रवासी व व्यापारी. त्याचा जन्म व्हेनिसमध्ये झाला. त्याच्या लहानपणीच आईचे निधन झाले. व्हेनिसमधील त्याच्या लहानपणीच्या…

नवमानवतावाद (Neo humanism)

नवमानवतावाद: प्रख्यात भारतीय राजकीय विचारवंत आणि क्रांतीचे धुरंधर मानवेंद्रनाथ रॉय ह्यांनी आपल्या वैचारीक आणि राजकीय जीवनाच्या अखेरच्या पर्वात पुरस्कारिलेले राजकीय तत्त्वज्ञान. नवमानवतावाद किंवा मूलगामी मानवतावाद  रॅडिकल ह्यूमॅनिझम म्हणून प्रसिद्ध आहे.…

श्रीपाद अमृत डांगे (Shripad Amrut Dange)

डांगे, श्रीपाद अमृत : (१० ऑक्टोबर १८९९- २२ मे १९९१). एक ज्येष्ठ भारतीय साम्यवादी नेते व कामगार पुढारी. नासिक येथे सामान्य कुटुंबात जन्म. शालेय शिक्षण नासिक येथे. उच्च शिक्षणाकरिता ते मुंबईचा…

प्रत्यक्ष लोकशाही (Direct Democracy)

प्रत्यक्ष लोकशाही : लोकशाही शासन पद्धतीमध्ये प्रत्यक्ष आणि प्रातिनिधीक लोकशाही असे दोन महत्वाचे प्रकार आहेत. नागरिकांच्या प्रत्यक्ष सहभागावर आधारित राज्यव्यवस्था म्हणजे प्रत्यक्ष लोकशाही होय. प्राचीन ग्रीक काळातील अथेन्स या मगर…

उदारमतवाद (Liberalism)

उदारमतवाद : उदारमतवाद ही एक आधुनिक विचारसरणी आहे. परंतु तिचे एकापेक्षा जास्त अर्थ आहेत. अभिजात व आधुनिक उदारमतवाद असा फरक उदारमतवाद या विचारसरणीत आहे. (अभिजात उदारमतवाद, आधुनिक उदारमतवाद, नाव आधुनिक…

काळजीवाहू सरकार (Caretaker Government)

काळजीवाहू सरकार : संसदीय पद्धतीच्या शासनामध्ये काळजीवाहू सरकार स्थापन केले जाते. असे सरकार प्रथम इंग्लंडमध्ये स्थापन झाले (१९४५). मंत्रिमंडळाच्या राजीनाम्यानंतर किंवा अस्थिर परिस्थितीमध्ये या प्रकारचे सरकार स्थापन केले जाते. अशा…

लॉर्ड एडवर्ड एलेनबरो (Edward Law, Earl of Ellenborough)

एलेनबरो, लॉर्ड एडवर्ड : (८ सप्‍टेंबर १७९०­­­—२२ डिसेंबर १८७१). ब्रिटिशांकित हिंदुस्थानचा १८४२ ते १८४४ या काळातील गव्हर्नर जनरल. याचे वडील इंग्‍लंडमध्ये मुख्य न्यायाधीश होते. शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर एलेनबरो सेंट मायकेल…

अरविंद मुळगांवकर (Arvind Mulgaonkar)

मुळगांवकर, अरविंद : (१८ नोव्हेंबर १९३७ – १७ फेब्रुवारी २०१८). महाराष्ट्रातील ख्यातनाम तबलावादक व तबला क्षेत्रातील चिकित्सक व अभ्यासक. ते तबलावादनातील फरूखाबाद घराण्याचे प्रतिनिधी म्हणून प्रसिद्ध होते. त्यांचा जन्म मुंबई…

ड्रेकन्सबर्ग पर्वत (Drakensberg Mountain)

दक्षिण आफ्रिका प्रजासत्ताकातील मुख्य पर्वतरांग. ड्रेकन्सबर्ग इस्कार्पमेंट किंवा क्वाथलंबा म्हणूनही ती ओळखली जाते. ही पर्वतरांग दक्षिण आफ्रिकेच्या आग्नेय किनाऱ्याशी समांतर, नैर्ऋत्य-ईशान्य या दिशेत पसरली असून तिची लांबी १,१२५ किमी. आहे.…

जॉर्ज सरोवर (George Lake)

ऑस्ट्रेलियातील न्यू साउथ वेल्स राज्याच्या आग्नेय भागातील एक गोड्या पाण्याचे सरोवर. ऑस्ट्रेलियाची राजधानी कॅनबरापासून ईशान्येस ४० किमी. अंतरावर, तसेच ग्रेट डिव्हायडिंग रेंज या पर्वतराजीतील लेक जॉर्ज रेंज या छोट्याशा कटकच्या…

टँटॅलम (Tantalum)

  टँटॅलम हे आधुनिक आवर्त सारणीमधील गट ५ अ मधील धातुरूप मूलद्रव्य आहे. या मूलद्रव्याची रासायनिक संज्ञा Ta अशी असून अणुक्रमांक ७३ आणि अणुभार १८०.८८ इतका आहे. याचे इलेक्ट्रॉन संरूपण…

टेक्नेशियम (Technetium)

टेक्नेशियम हे आधुनिक आवर्त सारणीमधील गट ७ अ मधील मूलद्रव्य आहे. या मूलद्रव्याची रासायनिक संज्ञा Tc अशी असून अणुक्रमांक ४३ आणि अणुभार ९८ इतका आहे. याचे इलेक्ट्रॉन संरूपण २,८,१८,१४,१ असे…

बेरिलियम संयुगे (Beryllium compounds)

बेरिलियम या मूलद्रव्याची काही महत्त्वाची संयुगे पुढीलप्रमाणे : (अ) बेरिलियम ऑक्साइड : (BeO). निर्मिती : बेरिलियम हायड्रॉक्साइड ५००० से. ला तापविले असता हे तयार होते. गुणधर्म : हे ऑक्साइड उभयधर्मी…

बेरिलियम (Beryllium)

बेरिलियम हे आधुनिक आवर्त सारणीमधील गट २ अ मधील मूलद्रव्य आहे. या मूलद्रव्याची रासायनिक संज्ञा Be अशी असून अणुक्रमांक ४ आणि अणुभार ९.०१२ इतका आहे. याचे इलेक्ट्रॉन संरूपण २, २…