मराठी विश्वकोश

आल्बानो सरोवर (Albano Lake)

मध्य इटलीतील आल्बान टेकड्यांमधील ज्वालामुखी शंकू कुंडात (कटाह/काहील) निर्माण झालेले एक सरोवर (Lake). ते इटलीची राजधानी रोम (Rome) शहराच्या आग्नेयीस १३ किमी. अंतरावर आहे. हा मृत ज्वालामुखी असून त्याच्या दोन…

ऊष्मागतिक शास्त्राचे नियम (Rules of Thermodynamics)

ऊष्मागतिक शास्त्राचा शून्यावा नियम : जर दोन प्रणाल्या एका तिसऱ्या प्रणाली सोबत औष्णिक समतोल साधत असतील, तर त्या दोन प्रणाल्या एकमेकांसोबतही औष्णिक समतोलात असतात. दोन प्रणाल्या औष्णिक समतोलात असणे म्हणजे…

ग्रेट स्लेव्ह सरोवर (Great Slave Lake)

कॅनडातील ग्रेट बेअर सरोवरानंतरचे दुसऱ्या क्रमांकाचे, तर उत्तर अमेरिकेतील पाचव्या क्रमांकाचे मोठे सरोवर(Lake). कॅनडातील नॉर्थवेस्ट टेरिटरी या संघीय प्रदेशाच्या दक्षिण भागातील डिस्ट्रिक्ट ऑफ मॅकेंझी विभागात हे सरोवर आहे. सरोवराची उंची…

क्रमवीक्षक इलेक्ट्रॉन सूक्ष्मदर्शक (Scanning Electron Microscope [SEM])

क्रमवीक्षक इलेक्ट्रॉन सूक्ष्मदर्शक हे प्रामुख्याने नमुन्याच्या पृष्ठभाग किंवा पृष्ठभागाजवळील संरचना अभ्यासण्यासाठी वापरले जाते. यामुळे आपण विविध कार्बनी आणि अकार्बनी पदार्थांचे मायक्रोमीटर ते नॅनोमीटर स्तरापर्यंत निरीक्षण करू शकतो आणि त्याची वैशिष्टये…

भारतीय भूकंपासंबंधित मानके (The Indian Seismic Codes)

भूकंप मार्गदर्शक सूचना क्र. ११ भूकंपीय संरचना मानकांचे महत्त्व : भूकंपादरम्यान जमिनीच्या हादऱ्यांमुळे संरचनांमध्ये बल आणि विरूपण निर्माण होते. त्यामुळे या दोहोंना सहन करण्याच्या दृष्टीने संरचनांचे संकल्पन करणे आवश्यक आहे.…

भारत-पाकिस्तान युद्ध, १९६५ (Indo-Pak War, 1965)

पार्श्वभूमी : काश्मीर हे पाकिस्तानात विलीन व्हावे ही सुप्त इच्छा १९४७-४८च्या युद्धानंतरसुद्धा पाकिस्तानने जोपासली होती आणि काश्मीर पादाक्रांत करण्याची संधीच पाकिस्तानचे नेते शोधीत होते. १९६५च्या लढाईला खालील गोष्टी कारणीभूत ठरल्या.…

पाशुपत पंथ (Pashupat Pantha)

अनेक माहेश्वर शैव पंथांपैकी वेदकालापासूनची प्राचीन परंपरा असलेला व संपूर्ण भारतात पसरलेला एक प्रमुख संप्रदाय. यालाच ‘आगमान्त संप्रदाय’ असेही म्हटले जाते. पशुपती अथवा शिव यास उपास्य दैवत मानणारा हा पंथ…

आर्कॅन्सॉ नदी (Arkansas River)

अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांच्या दक्षिण-मध्य भागातून वाहणारी आणि मिसिसिपी नदी (Mississippi River)ची एक प्रमुख उपनदी. लांबी सु. २,३५० किमी. तिच्या प्रत्येक वळणासह लांबी मोजल्यास ती सु. ३,१०० किमी. भरते. मिसिसिपी-मिसूरी नदीप्रणालीतील…

सर आर्थर हार्डन (Sir Arthur Harden)

हार्डन, सर आर्थर : (१२ ऑक्टोबर १८६५ - १७ जून १९४०). ब्रिटीश जीवरसायनशास्त्रज्ञ. त्यांनी शर्करेच्या किण्वण (फर्मेंटेशन; fermentation) क्रियेवर आणि या क्रियेतील विकरांवर (Enzyme) संशोधन केले. त्यांच्या या संशोधनासाठी त्यांना…

वस्तुमान (Mass)

[latexpage] वस्तुमान हा कोणत्याही पदार्थाचा मूलभूत गुणधर्म आहे. एखाद्या पदार्थातील अणुरेणूंना आपापले वस्तुमान असते. अश्या सर्व अणुरेणूंच्या वस्तुमानांची बेरीज म्हणजे पदार्थाचे वस्तुमान. कोणत्याही पदार्थाचे वस्तुमान बाह्य परिस्थितीमुळे बदलत नाही. पदार्थ…

कार्य, शक्ति व ऊर्जा (Work, Power and Energy)

[latexpage] कार्य ही एक अदिश राशी (Scalar quantity) असून त्याची एकके अर्ग (Erg), फूट-पौंड (Foot-Pound) व जूल (Joule) ही आहेत. शक्तीचे कोणतेही एकक गुणिले काल हेही कार्याचे एकक होते. उदा.,…

रोम्युलस अर्ल व्हिटकर (Romulus Earl Whitaker)

व्हिटकर, रोम्युलस अर्ल : (२३ मे १९४३). भारतीय उभयसृपशास्त्रज्ञ (Herpetologist) आणि वन्यजीव संवर्धक. सर्वजण त्यांना ‘रोम’ या नावाने ओळखतात. ते मद्रास स्नेक पार्क, द अंदमान ॲण्ड निकोबार इन‌्व्हायरन्मेंट ट्रस्ट (The…

अकार्बनी रसायनशास्त्र (Inorganic Chemistry)

सर्व जैव रसायनांचा मुख्य घटक कार्बन असतो; म्हणून त्यांना कार्बनी संयुगे व त्यांच्यासंबंधीच्या शास्त्रास कार्बनी रसायनशास्त्र व उरलेल्या सर्व रसायनांविषयीच्या शास्त्रास अकार्बनी रसायनशास्त्र या संज्ञा वापरात आल्या. कार्बन (carbon) व…

शब्दानुशासन (Shabdanushasan)

संस्कृतमध्ये व्याकरणशास्त्राला ‘शब्दानुशासन’ असे संबोधले जाते. सर्वप्रथम ही संज्ञा पतंजलीकृत महाभाष्याच्या प्रारंभी येते. भाष्याची सुरुवात ‘अथशब्दानुशासनम्’ या वार्तिकाने (टीकेने) होते. भाष्यकार पतंजलीने पाणिनीची ४००० सूत्रे, कात्यायन आणि इतर वार्तिककारांची त्यांवरील…

मानवी अंड

अंड (Ovum)

रजोनिवृत्ती = स्त्रीच्या मासिक ऋतुचकराचे थांबणे