मराठी विश्वकोश

बिंबिसार (Bimbisar)

बिंबिसार : (इ.स.पू.सु. ५५८—४९१). बिंबिसार हा मगध राज्याचा राज्यकर्ता होता. बुद्धचरितानुसार हर्यंक या घराण्यातील भट्टिय नावाच्या एका छोट्या टोळीच्या प्रमुखाचा तो मुलगा. वयाच्या १५व्या वर्षीच तो टोळीप्रमुख झाला. इतर टोळ्यांचा…

कॅरल गिलिगन (Carol Gilligan)

गिलिगन, कॅरल : (२८ नोव्हेंबर १९३६). अमेरिकन स्त्रीवादी विचारवंत, जागतिक ख्यातीच्या मानसशास्त्रज्ञ, नीतितज्ज्ञ आणि सुप्रसिद्ध लेखिका. ‘नैतिक समस्यांकडे पाहण्याचा स्त्रियांचा दृष्टिकोण’ या विषयावर त्यांनी सखोल संशोधन केले. आज गिलिगन या…

ऑर्गनन (Organon)

विख्यात ग्रीक तत्त्ववेत्ता ॲरिस्टॉटलने तर्कशास्त्रावर लिहिलेल्या ग्रंथांचा संग्रह. ॲरिस्टॉटलने अनुभववादाचा (Empiricism) पाया घातला. तत्त्वज्ञानाची शास्त्रशुद्ध मांडणी करताना त्याने तर्कशास्त्राचा पाया घातला. तो स्वतः त्यास ‘ॲनालिटिक्स’ म्हणजे ‘चिकित्साशास्त्र किंवा विश्लेषणशास्त्र’ म्हणत…

अराज्य घटक (Non State Actors)

आंतरराष्ट्रीय राजकारणात असणाऱ्या परंतु सार्वभौमत्व नसणाऱ्या घटकांना अराज्य घटक मानले जाते. मात्र या घटकांचा राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक बाबतींत राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरांवर बऱ्यापैकी प्रभाव असण्याची शक्यता असते. ऑक्सफर्ड शब्दकोशाच्या…

डायना

डायना (Diana)

रोमन देवतासमूहातील एक ख्यातकीर्त स्त्रीदेवता. मूळात ती एक वनदेवता मानली जाई. ती चंद्र आणि मृगया यांची देवता असून ग्रीक देवता आर्टेमिस आणि डायना ह्या एकच असल्याचे मानले जाते. डायना (आर्टेमिस)…

जॉर्ज स्मिथ पॅटन (George Smith Patton)

पॅटन, जॉर्ज स्मिथ : (११ नोव्हेंबर १८८५‒२१ डिसेंबर १९४५). अमेरिकन जनरल व चिलखती रणगाड्याच्या युद्धतंत्रातील तज्ज्ञ. कॅलिफोर्निया राज्यात सॅन गाब्रीएल गावी जन्म. त्याचे आजोबा व पणजोबा रणांगणावर कामी आले होते. वडील मात्र…

हेल्म्यूट योहानस लूटव्हिख फोन मॉल्ट्के (धाकटा)

हेल्म्यूट योहानस मॉल्ट्के, धाकटा (Helmuth Johannes Moltke, Younger)

मॉल्ट्के, हेल्म्यूट योहानस लूटव्हिख फोन (धाकटा) : (२५ मे १८४८–१८ जून १९१६). प्रसिद्ध जर्मन सेनाधिकारी व जर्मन जनरल स्टाफ प्रमुख. मॉल्ट्केचा जन्म उत्तर जर्मनीतील मेक्लनबुर्कजवळील जर्सडॉर्फ येथे एका जमीनदार घराण्यात…

पानिपतची तिसरी लढाई (Third Battle Of Panipat)

पार्श्वभूमी : अफगाणिस्तानच्या पातशाहाने संपूर्ण अफगाणिस्तान आपल्या आधिपत्याखाली आणल्यावर मुघल सत्तेवर स्वारी करण्याचे त्याने ठरविले आणि अफाट सैन्य घेऊन १७६० साली तो खैबर खिंडीतून पेशावरमार्गे पंजाब प्रांत पार करून दिल्लीवर…

प्ररोधन (Deterrence)

प्रस्तावना : ही संकल्पना गेली तीन-चार दशके आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचे लक्ष वेधून घेत आहे. अणुयुगाचा आधार घेऊन सुरक्षाविषयक विचार मांडताना प्ररोधन ह्या संकल्पनेला असाधारण महत्त्व प्राप्त झालेले दिसून येते. अगदी प्राथमिक…

बार्बारोसाची लढाई (Battle of Barbarossa)

दुसऱ्या महायुद्धादरम्यान जर्मनी-रशिया यांत झालेले (दि. २२ जून १९४१–६ डिसेंबर १९४१) युद्ध. या मोहिमेला ‘बार्बारोसा मोहीम’ हे सांकेतिक नाव दिले होते; तर रशियाचे इतिहासकार मात्र त्याला महान देशभक्तीचे युद्ध (Great…

भोपाळची लढाई (Battle of Bhopal)

मोगलांचे, विशेषत: निजाम-उल्-मुल्क व मराठे यांत झालेले इ. स. १७३७-३८ दरम्यानचे युद्ध. पार्श्वभूमी : निजाम-उल्-मुल्कला दिल्लीमध्ये बोलावून त्याचा जंगी सत्कार करण्यात आला. पहिल्या बाजीरावांचा निर्णायक पराभव करण्यासाठी त्याला बादशाहाने ३४,०००…

घनता व विशिष्ट गुरुत्व (Density and Specific gravity)

एखाद्या पदार्थाच्या एकक आकारमानात असणाऱ्या वस्तुमानास (mass) त्याची घनता म्हणतात. सर्व अवस्थांतील द्रव्याच्या बाबतीत सहज मोजता येण्यासारखी ही एक राशी आहे. घनता सामान्यपणे ग्रॅम प्रती घनसेंमी. (किंवा मिलिलिटर), पौंड प्रती…

वनस्पतींतील स्वसंरक्षक अनुयोजना (Self-Defence Adaptation In Plants)

मृदुकाय प्राणी, पक्षी, कीटक किंवा सस्तन प्राणी इ. भक्षकांपासून स्वसंरक्षण करण्याकरिता वनस्पती विविध अनुयोजनांचा अवलंब करतात. अ) रासायनिक अनुयोजना : या प्रकारात शत्रूंपासून स्वसंरक्षण करण्यासाठी वनस्पती काही रासायनिक घटकांची…

गोंदवलेकर महाराज (Gondavalekar Maharaj)

गोंदवलेकर, श्री ब्रह्मचैतन्य महाराज : (१९ फेब्रुवारी १८४५ — २२ डिसेंबर १९१३). महाराष्ट्रातील एक संत-सत्पुरुष. त्यांचे पूर्ण नाव गणपत रावजी घुगरदवे. त्यांचे घराणे हे गोंदवले गावाचे कुलकर्णी घराणे असून सुस्थितीत…

नैतिकतेची गृहीतके‒कांट (Morals of Morality‒Kant)

तत्त्वज्ञानाची एक शाखा ह्या नात्याने नीतिशास्त्र हे तत्त्वज्ञानाच्या इतर शाखांपासून, विशेषतः सत्तामीमांसा ह्या शाखेपासून, विलग राहू शकत नाही. कोणी एक तत्त्वज्ञ जेव्हा नीतिशास्त्राच्या परिघामध्ये एखाद्या सिद्धान्ताचे प्रतिपादन करतो, तेव्हा वास्तव…