वातावरणातील तीव्र कमी भाराच्या केंद्राभोवती सभोवतालच्या जास्त भाराच्या प्रदेशाकडून मोठ्या प्रमाणावर चक्राकार वारे वाहतात, त्या आविष्काराला वातावरणविज्ञानात ‘आवर्त’ किंवा चक्रवात, अभिसारी चक्रवात, चक्री वादळ या संज्ञांनी संबोधले जाते. चक्रवाताचे दोन…
फ्राइडमन, जे. एच. : (२९ डिसेंबर १९३९ - ) अमेरिकेतील कॅलिफोर्निया राज्यातील यरेका येथे जेरोम फ्राइडमन यांचा जन्म झाला. तेथेच त्यांचे शालेय शिक्षण झाले. चिको राज्य महाविद्यालयात दोन वर्षे अध्ययन…
कॅनडाच्या अगदी उत्तर भागातून वाहणारी नदी. तीला ग्रेट फिश नदी या नावानेही ओळखले जाते. या नदीची लांबी ९७५ किमी. असून पाणलोट क्षेत्र १,०६,००० चौ. किमी. आहे. या नदीचा उगम ग्रेट…
कॅम्बल, रॉबर्ट (Campbell, Robert) : (२१ फेब्रुवारी १८०८ – ९ मे १८९४). कॅनडियन समन्वेषक, फरचा व्यापारी आणि शेतकरी. त्यांचा जन्म स्कॉटलंडमधील ग्लेन लायन/पर्थशर येथे झाला. त्यांना उत्तर अमेरिकेतील सरहद्द प्रदेशात…
फॅन, जियानक्विन्ग : (१९६२ -) फॅन यांनी कॅलिफोर्निया विद्यापीठ, बर्कले येथून संख्याशास्त्रात पीएच्.डी. प्राप्त केली. १९८९ ते २००३ नॉर्थ कॅरोलिना विद्यापीठ, चॅपेल हिल (North Carolina University, Chapel Hill) येथे सहाय्यक, सह…
स्वित्झर्लंडमधील बर्नीज आल्प्स या निसर्गसुंदर पर्वतश्रेणीतील एक प्रसिद्ध शिखर. या शिखराची उंची ४,१५८ मी. आहे. या शिखराच्या उत्तरेस बर्न कँटन, तर दक्षिणेस व्हॅले (व्हालस) कँटन आहे. वायव्येकडील इंटरलाकन आणि आग्नेयीकडील…
गिरिपिंड हा भूकवचाचा एक भाग असून त्याच्या सुस्पष्ट सीमा विभंगांनी (तड्यांनी) निश्चित झालेल्या असतात. म्हणजे तो विभंगांनी सीमाबद्ध झालेला असतो. अशा प्रकारच्या संरचनेतून तयार झालेल्या पर्वर्तांच्या गटालाही गिरिपिंड म्हणतात. भूकवचाचा…
गरजते चाळीस ही एक लोकप्रिय नाविक संज्ञा असून ती ४०° ते ५०° अक्षवृत्तांच्या दरम्यान असलेल्या वादळी सागरी प्रदेशांसाठी वापरतात. ही संज्ञा बहुदा दक्षिण गोलार्धाच्या संदर्भात वापरतात. या प्रदेशांत जवळजवळ पूर्णपणे…
लक्ष्मीनारायणन, महादेवन : ( १९६५ -) लक्ष्मीनारायणन महादेवन हे भारतीय वंशाचे वैज्ञानिक सध्या हार्वर्ड विद्यापीठात लोला इंग्लंड द वल्पीन प्रोफेसर आहेत. त्यांच्या अभ्यासाचे विषय उपयोजित गणित, पूर्ण जीवाचे (organismic) व…
उत्तर अमेरिका खंडातील कॅनडा आणि संयुक्त संस्थानांतील एक निसर्गसुंदर गोड्या पाण्याचे सरोवर. याचा विस्तार कॅनडातील आँटॅरिओ व मॅनिटोबा प्रांतांत आणि संयुक्त संस्थानातील मिनेसोटा राज्यात झालेला आहे. या सरोवराचा दोन तृतीयांश…
एकाच भूप्रदेशात उगम पावलेल्या, पण विरुद्ध दिशांत वाहणार्‍या जलप्रवाहांचे (उदा., नद्यांचे) उगम एकमेकांपासून अलग करणार्‍या उंच भूभागाला जलविभाजक म्हणतात. पर्वतरांग, डोंगराचा कणा, कटक (टेकड्यांची रांग) ही जलविभाजकाची उदाहरणे आहेत. सह्याद्री,…
ज्वालामुखीच्या स्फोटक उद्रेकामुळे लाव्हाशंकूच्या मुखाशी खोलगट बशीसारखा खळगा दिसतो. हा खळगा साधारणपणे एक किमी. पेक्षा मोठ्या व्यासाचा असल्यास त्याला ज्वालामुखी महाकुंड म्हणून ओळखले जाते. ज्वालामुखी महाकुंडाला कटाह आणि काहील या…
जगातील एक सर्वाधिक जागृत ज्वालामुखी. पॅसिफिक महासागरात हवाई द्वीपसमूह असून या द्वीपसमूहातील हवाई बेटावरील कीलाउआ (म्हणजे पुष्कळ विस्तारणारा) ज्वालामुखी हे हवाई व्होल्कॅनोज नॅशनल पार्केचे मुख्य वैशिष्ट्य आहे. मध्यवर्ती कटाह किंवा…
मुंबईतील प्रभादेवी येथील सिद्धिविनायकाचे सुप्रसिद्ध मंदिर हे लक्षावधी भक्तांचे श्रद्धास्थान असून अत्यंत लोकप्रिय देवस्थान आहे. हे मुंबईच्या दादर रेल्वे स्थानकाच्या पश्चिमेला सु. ४.५ किमी. अंतरावर असून मंदिराकडे जाण्यासाठी सार्वजनिक वाहतूकव्यवस्थेतील…
केंद्रीय स्वरूपाच्या ज्वालामुखी उद्रेकामुळे, ज्वालामुखीच्या माथ्यावरील निर्गमद्वाराशी (मुखाशी) खोलगट बशीसारखा खळगा तयार झालेला दिसतो. असा खळगा लहान म्हणजे साधारणपणे एक किमी. पेक्षा कमी व्यासाचा असल्यास त्याला ‘ज्वालामुखी कुंड’ म्हणतात आणि…