(प्रस्तावना) पालकसंस्था : मुंबई विद्यापीठ, मुंबई | समन्वयक : प्रसाद आकोलकर | विद्याव्यासंगी : आनंद ग्या. गेडाम
कोणत्याही देशाची ऐतिहासिक, सामाजिक, वैचारिक आणि सांस्कृतिक पार्श्वभूमी लक्षात घेण्यासाठी त्या देशात विकसित झालेले धर्म आणि तत्त्वज्ञान समजून घेणे आवश्यक आहे. धर्मसंकल्पनेतून देशाच्या धारणा ध्यानात येतात, तर तत्त्वज्ञानाद्वारे देशाची वैचारिक समृद्धी व्यक्त होते. सदर ज्ञानमंडळात भारतामध्ये विकसित झालेले आणि प्रचलित असलेले धर्म तसेच तत्त्वज्ञान या दोहोंविषयी नोंदवजा माहिती सादर येणार आहे.
भारतात वैदिक-पौराणिक हिंदू, जैन, शीख इ. धर्म, त्या धर्मांच्या अनुषंगाने उगम पावलेले रितीरिवाज, धार्मिक संकल्पना, विधी, उत्सव, व्रते, संस्कार, कथा, दैवते, प्रमुख ग्रंथ, व्यक्तिनामे, तीर्थक्षेत्रे, यांचा अंतर्भाव करण्यात येईल. तसेच भारतामध्ये उगम पावलेली आणि विकसित झालेली आस्तिक व नास्तिक दर्शने, त्यातील प्रमुख तत्त्वे, तत्त्वज्ञ, संकल्पना, पारिभाषिक संज्ञा, महत्त्वपूर्ण ग्रंथ, ग्रंथकार, इ. नोंदप्रकारांचा समावेश करण्यात येईल. नोंदींच्या स्पष्टीकरणासाठी चित्रे, आकृती, तक्ते, नकाशे देण्यात येतील. भारतात रुजलेल्या परंतु विदेशात स्वतंत्रपणे फोफावलेल्या धर्म व तत्त्वज्ञान प्रणालींचा येथे विचार केला जाणार नाही. उदा., जपानमध्ये विकसित झालेला झेन धर्म. त्याचप्रमाणे भारताबाहेर विकसित झालेल्या पण भारतामध्ये रुजलेल्या धर्म आणि तत्त्वज्ञान प्रणालींचा येथे विचार केला जाईल, उदा., सूफी पंथ. भारतीय धर्म आणि तत्त्वज्ञान या ज्ञानमंडळासाठी वैदिक धर्म आणि तत्त्वज्ञान, देव-देवता, स्मृती व धर्मशास्त्रे, पुराणे, तंत्रशास्त्रे, मंदिरनिर्माण, धार्मिक प्रथा-परंपरांच्या अनुषंगाने विकसित झालेल्या कला व कथा, लोकधर्म, लोकसंस्कृती, पंथ, आस्तिक दर्शने, नास्तिक दर्शने, भक्तिसांप्रदाय, संत व विचारवंत, इत्यादी उपविषय असतील.
पारिभाषिक शब्दांच्या नोंदीमध्ये शब्दाची व्युत्पत्ती प्रथम दिली जाईल, त्यानंतर शब्दाचे स्पष्टीकरण दिले जाईल. ग्रंथाच्या नोंदीबाबतीत ग्रंथाचा काळ, ग्रंथकाराचे नाव, ग्रंथाचा विषय, ग्रंथाची रचना व स्वरूप सादर करण्यात येईल. व्यक्तिनामे असल्यास व्यक्तीचा काळ, संक्षिप्त कौटुंबिक माहिती, कार्यक्षेत्रातील योगदान दिले जाईल. स्थलनामांसाठी नकाशे वापरण्यात येतील.
शुद्धाद्वैतवाद (Shuddhadvaitvad)

शुद्धाद्वैतवाद (Shuddhadvaitvad)

वेदान्त-दर्शनातील पाच संप्रदायांपैकी एक संप्रदाय. याचे संस्थापक विष्णुस्वामी तर प्रतिष्ठापक वल्लभाचार्य (१४७९–१५३१) मानले जातात. शंकराचार्यांनी केवलाद्वैतवाद मांडताना ‘माया’ या संकल्पनेचा ...
श्रीपती पंडित (Sripati Pandit)

श्रीपती पंडित (Sripati Pandit)

श्रीपती पंडित : (अकरावे शतक). वीरशैव पंथा(लिंगायत पंथा) च्या तत्त्वज्ञानाची सुसूत्र मांडणी करणारे थोर पंडित. ‘पंडिताराध्य’ ह्या नावानेही प्रसिद्ध. त्यांचा ...
श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारहस्य (Shrimadbhagwatgeetarahasya)

श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारहस्य (Shrimadbhagwatgeetarahasya)

लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक ह्यांनी लिहिलेले गीतेवरील भाष्य. श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारहस्य अथवा कर्मयोगशास्त्र हे ह्या ग्रंथाचे संपूर्ण नाव आहे; तथापि गीतारहस्य ह्या ...
श्वेताश्वतरोपनिषद (Shwetashwataropanishad)

श्वेताश्वतरोपनिषद (Shwetashwataropanishad)

कृष्ण यजुर्वेदाच्या श्वेताश्वतर शाखेचे हे उपनिषद शैव आणि योगमताचा पुरस्कार करण्यासाठीच रचल्यासारखे वाटते. गुरुदेव रानडे यांच्या मते सांख्य आणि वेदान्त ...
सत्य (Truth)

सत्य (Truth)

सत्य या शब्दाला अनेक अर्थ आहेत. या विश्वाच्या मुळाशी असलेले तत्त्व अंतिम सत्य या शब्दात व्यक्त केले जाते, त्या वेळी ...
सदसद्‌बुद्धी (Conscience)

सदसद्‌बुद्धी (Conscience)

‘सत्’ म्हणजे चांगले आणि ‘असत्’ म्हणजे वाईट, यांत विवेक करणारी बुद्धी. सामान्यतः व्यक्ती सामाजिक-राजकीय नियम, रूढी व रीतिरिवाज, नीतितत्त्वे, धार्मिक ...
सद्वयवाद (Dualism)

सद्वयवाद (Dualism)

दोन स्वतंत्र आणि तर्कदृष्ट्य एकमेकांनी अबाधित अशी तत्त्वे मानणारी एक तात्त्विक भूमिका. उदा., ग्रीक तत्त्वज्ञांनी मानलेली आभास आणि सत्य; तसेच ...
संशय (Sanshay)

संशय (Sanshay)

न्यायदर्शनाने अंतर्भूत केलेल्या सोळा पदार्थांमधील हा तिसरा पदार्थ. एखाद्या विषयासंबंधीचे अनिश्चयात्मक ज्ञान म्हणजे संशय. ज्यामुळे संशय निर्माण होतो, त्यावरून त्याचे ...
सादृश्यानुमान (Analogy)

सादृश्यानुमान (Analogy)

अनुमानाचा एक प्रकार. ‘ॲनॅलॉजी’ हा इंग्रजी शब्द ana logon ह्या ग्रीक शब्दावरून आलेला असून आरंभी हा शब्द समप्रमाणे दर्शविण्यासाठी उपयोगात ...
सामान्ये (Universals)

सामान्ये (Universals)

प्रत्येक वस्तू किंवा व्यक्ती अन्य वस्तू किंवा व्यक्तीहून भिन्न असते; परंतु ती त्याच प्रकारच्या वस्तूंशी किंवा व्यक्तींशी काही बाबतीत ‘समान’ ...
सिद्धान्त (Siddhant)

सिद्धान्त (Siddhant)

न्यायदर्शनाने अंतर्भूत केलेल्या सोळा पदार्थांमधील हा सहावा पदार्थ. हे असे आहेच अशा अर्थाने एखाद्या शास्त्राने मान्य केलेले तत्त्व म्हणजे सिद्धान्त ...
सिद्धिविनायक गणपती मंदिर (Siddhivinayak Ganapati Temple)

सिद्धिविनायक गणपती मंदिर (Siddhivinayak Ganapati Temple)

मुंबईतील प्रभादेवी येथील सिद्धिविनायकाचे सुप्रसिद्ध मंदिर हे लक्षावधी भक्तांचे श्रद्धास्थान असून अत्यंत लोकप्रिय देवस्थान आहे. हे मुंबईच्या दादर रेल्वे स्थानकाच्या ...
सोनोपंत दांडेकर (Sonopant Dandekar)

सोनोपंत दांडेकर (Sonopant Dandekar)

दांडेकर, सोनोपंत : (२० एप्रिल १८९६ — ९ जुलै १९६८). महाराष्ट्रातल्या वारकरी संप्रदायाचे विख्यात भगवद्भक्त, श्री ज्ञानेश्वरीचे संशोधक, संपादक आणि ...
हिरण्यगर्भ सूक्त (Hiranyagarbha Sukta)

हिरण्यगर्भ सूक्त (Hiranyagarbha Sukta)

ऋग्वेदात देवतांच्या स्तुतिपर रचलेल्या सूक्तांसोबतच दार्शनिक किंवा तत्त्वज्ञानपर विचार मांडणारी सूक्तेदेखील आढळतात. पुरुषसूक्त, नासदीय सूक्त, वागाम्भृणीय सूक्त या सृष्टीच्या उत्पत्तीचा ...
ॲनी बेझंट (Annie Besant)

ॲनी बेझंट (Annie Besant)

बेझंट, ॲनी : (१ ऑक्टोबर १८४७—२० सप्टेंबर १९३३). विख्यात थिऑसॉफिस्ट आणि भारतीय राजकारण, धर्म, शिक्षण, समाजसुधारणा इ. क्षेत्रांत महान कार्य केलेली ...