(प्रस्तावना) | विद्याव्यासंगी : आनंद ग्या. गेडाम
कोणत्याही देशाची ऐतिहासिक, सामाजिक, वैचारिक आणि सांस्कृतिक पार्श्वभूमी लक्षात घेण्यासाठी त्या देशात विकसित झालेले धर्म आणि तत्त्वज्ञान समजून घेणे आवश्यक आहे. धर्मसंकल्पनेतून देशाच्या धारणा ध्यानात येतात, तर तत्त्वज्ञानाद्वारे देशाची वैचारिक समृद्धी व्यक्त होते. सदर ज्ञानमंडळात भारतामध्ये विकसित झालेले आणि प्रचलित असलेले धर्म तसेच तत्त्वज्ञान या दोहोंविषयी नोंदवजा माहिती सादर येणार आहे.
भारतात वैदिक-पौराणिक हिंदू, जैन, शीख इ. धर्म, त्या धर्मांच्या अनुषंगाने उगम पावलेले रितीरिवाज, धार्मिक संकल्पना, विधी, उत्सव, व्रते, संस्कार, कथा, दैवते, प्रमुख ग्रंथ, व्यक्तिनामे, तीर्थक्षेत्रे, यांचा अंतर्भाव करण्यात येईल. तसेच भारतामध्ये उगम पावलेली आणि विकसित झालेली आस्तिक व नास्तिक दर्शने, त्यातील प्रमुख तत्त्वे, तत्त्वज्ञ, संकल्पना, पारिभाषिक संज्ञा, महत्त्वपूर्ण ग्रंथ, ग्रंथकार, इ. नोंदप्रकारांचा समावेश करण्यात येईल. नोंदींच्या स्पष्टीकरणासाठी चित्रे, आकृती, तक्ते, नकाशे देण्यात येतील. भारतात रुजलेल्या परंतु विदेशात स्वतंत्रपणे फोफावलेल्या धर्म व तत्त्वज्ञान प्रणालींचा येथे विचार केला जाणार नाही. उदा., जपानमध्ये विकसित झालेला झेन धर्म. त्याचप्रमाणे भारताबाहेर विकसित झालेल्या पण भारतामध्ये रुजलेल्या धर्म आणि तत्त्वज्ञान प्रणालींचा येथे विचार केला जाईल, उदा., सूफी पंथ. भारतीय धर्म आणि तत्त्वज्ञान या ज्ञानमंडळासाठी वैदिक धर्म आणि तत्त्वज्ञान, देव-देवता, स्मृती व धर्मशास्त्रे, पुराणे, तंत्रशास्त्रे, मंदिरनिर्माण, धार्मिक प्रथा-परंपरांच्या अनुषंगाने विकसित झालेल्या कला व कथा, लोकधर्म, लोकसंस्कृती, पंथ, आस्तिक दर्शने, नास्तिक दर्शने, भक्तिसांप्रदाय, संत व विचारवंत, इत्यादी उपविषय असतील.
पारिभाषिक शब्दांच्या नोंदीमध्ये शब्दाची व्युत्पत्ती प्रथम दिली जाईल, त्यानंतर शब्दाचे स्पष्टीकरण दिले जाईल. ग्रंथाच्या नोंदीबाबतीत ग्रंथाचा काळ, ग्रंथकाराचे नाव, ग्रंथाचा विषय, ग्रंथाची रचना व स्वरूप सादर करण्यात येईल. व्यक्तिनामे असल्यास व्यक्तीचा काळ, संक्षिप्त कौटुंबिक माहिती, कार्यक्षेत्रातील योगदान दिले जाईल. स्थलनामांसाठी नकाशे वापरण्यात येतील.
ज्ञानमीमांसा (Epistemology)

ज्ञानमीमांसा

सत्ताशास्त्र (Ontology) व  नीतिशास्त्र (Ethics) यांप्रमाणेच ज्ञानमीमांसा (ज्ञानशास्त्र) ही तत्त्वज्ञानाची एक महत्त्वाची शाखा आहे. माणसाला ज्ञान होते म्हणजे नेमके काय? ...
ज्ञानेंद्रिये (The Senses)

ज्ञानेंद्रिये

ज्ञानेंद्रिये ही संकल्पना इतकी महत्त्वाची आहे की, संस्कृतसाहित्यातील सहा दर्शनग्रंथांतून आणि श्रीमद्भगवद्गीतेतून या संकल्पनेचा उल्लेख आढळतो. ज्ञान देणारी इंद्रिये म्हणजे ...
तुकडोजी महाराज (Tukdoji Maharaj)

तुकडोजी महाराज

तुकडोजी महाराज : (३० एप्रिल १९०९—११ ऑक्टोबर १९६८). महाराष्ट्रातील एक आधुनिक संत, कवी, समाजसुधारक व राष्ट्रीय उत्थानाची सतेज भावना असलेले ...
तैत्तिरीयोपनिषद (Taittiriyopanishad)

तैत्तिरीयोपनिषद

कृष्ण यजुर्वेदाच्या तैत्तिरीय शाखेचे हे उपनिषद आहे. या उपनिषदाचे तीन भाग आहेत. त्यांना ‘वल्ली’ असे नाव आहे. त्यांपैकी पहिल्या शिक्षावल्लीत ...
त्रिवृत्करण (Trivrutkaran)

त्रिवृत्करण

सृष्ट्युत्पत्तीची एक प्रक्रिया. त्रिवृत्करण ही संकल्पना छांदोग्योपनिषदात स्पष्टपणे मांडलेली दिसून येते. याच उपनिषदात या संकल्पनेचा उगम झालेला दिसतो. जगाच्या आरंभी ...
दिवाळी (Diwali)

दिवाळी

एक प्रसिद्ध भारतीय सण व दीपोत्सव. पावसाळा संपून नवी पिके हाती आल्यानंतर हा सण येत असल्याने हा शेतकऱ्यांच्या दृष्टीने कृषिविषयक ...
दुःखत्रय-सांख्य (Dukhatraya-Sankhya)

दुःखत्रय-सांख्य

दुःख ही संकल्पना ‘भारतीय तत्त्वज्ञान’ या क्षेत्रात निरनिराळ्या अर्थांनी आपल्यासमोर येते. सांख्यांच्या तत्त्वप्रणालीत दुःखाचे तीन प्रकार सांगितले आहेत. सांख्यकारिकेमधील प्रारंभीची ...
द्यावापृथिवी (Dyavaprithivi)

द्यावापृथिवी

ऋग्वेदातील एक देवतायुग्म. माता आणि पिता यांचे प्रतीक असलेली ही देवता कायम परस्परांच्या जोडीनेच वेदांमध्ये उल्लेखलेली आहे. या देवतेशी निगडित ...
द्रव्य (Matter)

द्रव्य

कार्याचे समवायीकारण म्हणजे द्रव्य होय. समवायी म्हणजे जे कार्यात समवाय संबंधाने राहते असे कारण. उदा., माती हे घटाचे किंवा तंतू ...
धर्मकीर्ति (Dharmakirti)

धर्मकीर्ति

थोर बौद्ध नैयायिक. तिबेटी परंपरेनुसार दक्षिण भारतांतर्गत प्राचीन चोल देशातील तिरुमलई नावाच्या गावी त्यांचा जन्म झाला. दिङ्नागांचा शिष्य ईश्वरसेन यांच्याकडे ...
नासदीय सूक्त (Nasadiya Sukta)

नासदीय सूक्त

ऋग्वेदाच्या दहाव्या मंडलातील १२९व्या सूक्ताची सुरुवात ‘नासदासीत्’ ह्या शब्दाने होत असल्याने त्याला नासदीय सूक्त असे नाव मिळाले आहे. केवळ सात ...
निसर्गवाद (Naturalism)

निसर्गवाद

एक तात्त्विक सिद्धांत. ‘निसर्ग’ ह्या शब्दाचा अर्थ संदिग्ध आहे. ‘निसर्ग’ ह्याच्या एका अर्थात निसर्ग आणि माणूस ह्यांच्यामधील भेद अभिप्रेत असतो ...
पंचकोश (Panchakosha)

पंचकोश

पंचकोश ही आध्यात्मिक आणि योगशास्त्रीय संकल्पना तैत्तिरीयोपनिषदातील दुसर्‍या व तिसऱ्या अध्यायात वर्णिली गेली आहे. त्यामुळे या उपनिषदात या संकल्पनेचा उगम दिसून येतो. संकल्पनेचे स्वरूप : ...
पंचतन्मात्रा (Panchatanmatra)

पंचतन्मात्रा

सांख्यदर्शनातील एक महत्त्वाची संकल्पना.तन्मात्र या शब्दाची व्याख्या ‘तदेव इति’ किंवा ‘सा मात्रा यस्य’ अशी सांगितली आहे. साम्यावस्थेत असणाऱ्या प्रकृतीत सत्त्व-रज-तम ...
पंचाग्निविद्या (Panchagni Vidya)

पंचाग्निविद्या

उपनिषदातील एक विद्या. जी विद्या जाणल्यानंतर जाणणाऱ्याला पृथ्वीवरील मृत्यूनंतर जीव कुठे जातात, ते पुन्हा कसे काय पृथ्वीवर जन्म घेतात इत्यादी ...
पदार्थप्रकार (Categories)

पदार्थप्रकार

पदार्थप्रकाराविषयीच्या उपपत्तीचा स्पष्ट प्रारंभ ॲरिस्टॉटल (इ.स.पू. ३८४‒३२२) याच्या तत्त्वज्ञानात आढळतो. आपण वेगवेगळे शब्द किंवा शब्दप्रयोग एकत्र जोडून विधाने बनवितो. अशा ...
परिवर्तन (Change)

परिवर्तन

एक तात्त्विक संकल्पना. पाश्चात्त्य तत्त्वज्ञानाच्या प्रारंभापासून विश्वाच्या दोन वैशिष्ट्यांना तात्त्विक विचारात मध्यवर्ती स्थान लाभले आहे. वस्तूंमध्ये होणारे परिवर्तन किंवा बदल ...
पाशुपत पंथ (Pashupat Pantha)

पाशुपत पंथ

अनेक माहेश्वर शैव पंथांपैकी वेदकालापासूनची प्राचीन परंपरा असलेला व संपूर्ण भारतात पसरलेला एक प्रमुख संप्रदाय. यालाच ‘आगमान्त संप्रदाय’ असेही म्हटले ...
पुरुषसूक्त (Purushasukta)

पुरुषसूक्त

ऋग्वेदाच्या दहाव्या मंडलातील नव्वदावे सूक्त. विश्वपुरुष व त्याच्यापासून निर्माण झालेली सृष्टी यांचे वर्णन करणारे हे सूक्त असून त्यात सोळा ऋचा ...
प्रकृति-प्रत्यय विभाग (Prakruti-Pratyaya Vibhaag)

प्रकृति-प्रत्यय विभाग

पाणिनीय संस्कृत व्याकरणाचे एक अत्यंत ठळक आणि उल्लेखनीय वैशिष्ट्य म्हणजे प्रकृति-प्रत्ययविभाग ही संकल्पना होय. भाषेतील शब्दांची योग्य ती उपपत्ती लावून ...