नागबारी : नागपुजेच्या निमित्ताने महाराष्ट्रातील पश्चिम विदर्भात गायले जाणारे लोकगीत. मानवी क्षमतेला आवाहन देणाऱ्या, मानवाच्या अस्तित्वावर नकारात्मक वा सकारात्मक प्रभाव पाडणाऱ्या निसर्गभूत घटकांना दैवतस्वरूप मानून त्यांची पूजा करण्याचे लोकमानस आदिम…
ह्या अरबी शब्दाचा मूळ अर्थ अनेक शब्दयुक्त उद्‌गार. तसेच ‘बोलणे’, ‘शब्द’ असाही ह्याचा अर्थ होतो आणि ह्या अर्थापासून कलामला कुराणावर–ईश्वरी शब्दावर–आधारलेले धर्मशास्त्र हा अर्थ प्राप्त झालेला आहे. कलामप्रकार दोन :…
इस्लामी कायदेशास्त्र. फिका, फिक्‌ह असेही उच्चार केले जातात. हे मुसलमानी विधीच्या दोन संकल्पनांपैकी एक असून उसूल-अल्-फिक् म्हणूनही ते ओळखले जाते. ज्याचा शब्दशः अर्थ आकलनशक्ती किंवा अक्कलहुशारी असा आहे. फिक् या…
प्रत्येक व्यक्तिच्या आयुष्यात कामाला महत्त्वाचे स्थान असते. नोकरी, मजुरी किंवा कोणतेही काम हे व्यक्तिचे सामाजिक स्थान निश्चित करून त्यास समाजामध्ये सन्मान मिळवून देते. सन्मानजनक-न्याय्य काम ही संकल्पना कामगारांना सन्मान मिळवून…
नारायण, अवध किशोर : (२८ मे १९२५ – १० जुलै २०१३). आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचे नाणकशास्त्रज्ञ, विख्यात भारतीय प्राच्यविद्या संशोधक, पुरातत्त्वज्ञ आणि प्राचीन भारतीय इतिहासाचे गाढे अभ्यासक. त्यांचा जन्म बिहारमधील गया येथे…
तेभागा आंदोलन : (१९४६-५०). भारतीय स्वातंत्र्यचळवळीच्या शेवटच्या कालखंडात बंगाल प्रांतात झालेले एक महत्त्वाचे शेतकरी आंदोलन. जमीनदारीच्या शोषणातून मुक्ततेसाठी हे आंदोलन घडले. शेतातील उत्पादित उत्पन्नापैकी २/३ उत्पन्न म्हणजेच ‘तेभागा’ प्रत्यक्ष शेती…
महाराष्ट्रातील प्रादेशिक असमतोलावरील उच्चस्तरीय समिती. प्रादेशिक विषमता व त्यातून निर्माण होणारे आर्थिक, सामाजिक, राजकीय प्रश्न यांची विविध माध्यमांवर, व्यासपीठांवर सातत्याने चर्चा होत असते. त्या प्रश्नांची उकल करण्यासाठी जागतिक पातळीपासून स्थानिक…
एका विचाराने प्रभावित झालेला गट म्हणजे संप्रदाय होय. एखादा काळ, धर्म, भक्ती, कला किंवा विषय अशा अनेक स्वरूपाची विचारसरणी प्रथमत: स्वत:ची वेगळी ओळख निर्माण करते. त्यातूनच एक अनुकरणशील गट उदयास…
कदम, वसंत शंकर : (२७ डिसेंबर १९३८–१४ मे २०१९). मराठा इतिहासाचे ख्यातनाम अभ्यासक आणि साक्षेपी इतिहासकार. त्यांचा जन्म कोल्हापूर येथे शंकर गणपतराव कदम व पार्वती या दांपत्यापोटी झाला. कदम यांचे…
हबीब, इरफान : (१२ ऑगस्ट १९३१). आंतरराष्ट्रीय कीर्तीचे भारतीय मार्क्सवादी इतिहासकार आणि विचारवंत. त्यांचा जन्म बडोदा (वडोदरा, गुजरात) येथे एका सुशिक्षित कुटुंबात मोहम्मद हबीब व सोहैल्ला या दाम्पत्यापोटी झाला. वडील…
पबना उठाव : (१८७३-७६). बंगालमधील शेतकऱ्यांनी जमीनदारांच्या विरोधात केलेला उठाव. अन्यायी महसूल वाढ आणि महसूल न भरणाऱ्या शेतकऱ्यांची संपत्ती जप्त करण्याचा जमीनदारांचा प्रयत्न या विरोधात हा उठाव झाला. कायद्याने निश्चित…
पाटील, शरद् : (१७ सप्टेंबर १९२५ - १२ एप्रिल २०१४). महाराष्ट्रातील एक विख्यात प्राच्यविद्यापंडित व सत्यशोधक मार्क्सवादी विचारवंत. जन्म धुळे येथे सत्यशोधक कुटुंबात. त्यांचे वडील तानाजी तुकाराम पाटील (भामरे) धुळे…
बाउमगार्टेन, आलेक्सांडर गोटलीप : (१७ जुलै १७१४—२६ मे १७६२). क्रिस्तीआन व्होल्फ (१६७९–१७५४) आणि इमॅन्युएल कांट (१७२४–१८०४) यांच्या दरम्यानचा सर्वश्रेष्ठ जर्मन तत्त्ववेत्ता. कांटच्या तत्त्वज्ञानावर बाउमगार्टेन यांचा महत्त्वपूर्ण प्रभाव पडला आहे. जन्म…
बदलता उत्पादन घटक असणाऱ्या कोणत्याही आदानाला अर्थशास्त्रज्ञ डेव्हिड रिकार्डो यांचा खंड सिद्धांत लागू पडतो, असा नवसनातनवादी अर्थशास्त्रज्ञांनी युक्तिवाद केला आहे. बदलत्या उत्पादन घटकाचे उत्पन्न ज्या ठिकाणी या उत्पादन घटकाच्या सिमांत…
एक आसनप्रकार. भद्र म्हणजेच जे शुभ आहे, कल्याणकारी आहे. भद्रासन हे ध्यानात्मक स्वरूपाचे आसन आहे. योग साधकांसाठी अध्यात्मिक दृष्ट्या अधिक शुभ, कल्याणकारी असे हे आसन असल्यामुळे या आसनास भद्रासन असे…