गुडमन, मॉरिस (Goodman, Morris) : (१२ जानेवारी १९२५ – १४ नोव्हेंबर २०१०). प्रसिद्ध अमेरिकन वैज्ञानिक आणि जीवविज्ञान, पुरातत्त्वशास्त्र व मानवशास्त्र यांची सांगड घालणाऱ्या रेणवीय मानवशास्त्र (मॉलिक्यूलर अँथ्रोपॉलॉजी) या ज्ञानशाखेचे जनक.…
आंत्रपुच्छ हा मोठ्या आतड्यांचा एक भाग असून पोटाच्या उजव्या बाजूला असतो. सर्वसाधारणपणे हा शरीरातील निरुपयोगी अवयव आहे, परंतु जंतुसंसर्ग झाल्यास हा त्रासदायक अवयव आहे. अन्न वाहून नेणारा मार्ग म्हणजे अन्ननलिका…
वेगळी लैंगिकता किंवा लिंगभाव असणाऱ्या समलिंगी, उभयलिंगी, परलिंगी समुदायाच्या प्रश्नांवर, त्यांच्या आयुष्यावर, प्रेमभावनांवर भाष्य करणाऱ्या चित्रपटांसाठी 'एलजीबीटी चित्रपट' अशी संज्ञा वापरली जाते. स्त्री समलिंगी (लेस्बियन), पुरुष समलिंगी (गे), उभयलिंगी (बायसेक्शुअल),…
मानवशास्त्रीय लोकसंख्याशास्त्रातील एक प्रमुख सैद्धांतिक संकल्पना. मानवी लैंगिकतेचे विविध पैलू समजून घेणे व समजून सांगणे यांसाठी मानवशास्त्रज्ञ जैविक आणि सांस्कृतिक अशा दोनही घटकांचा विचार ज्या शास्त्रात करतात, याला लिंगभाव मानवशास्त्र…
ज्या नैसर्गिक किंवा कृत्रिम घटकामुळे जनुकाच्या संरचनेत किंवा त्याच्या क्रमात किंवा डीएनएमध्ये बदल/उत्परिवर्तन घडून येते अशा घटकांना उत्परिवर्तके म्हणतात. याचे भौतिक, जैविक आणि रासायनिक असे तीन प्रकार पडतात. भौतिक उत्परिवर्तकामध्ये…
मामा-भाचा किंवा मामा-भाची यांच्या संबंधांना मातृकुल पद्धतीत काही वेगळे महत्त्व असते. स्त्री ही जरी कुटुंबप्रमुख असली, तरी मामा हाच कुटुंबाचा व्यवहार पाहात असतो. त्याला कुटुंबात मोठे स्थान व महत्त्व असून…
प्रजनन ही सर्व सजीवांमधील एक मूलभूत जीवनप्रक्रिया आहे. बहुतेक सजीवांमध्ये प्रजनन आणि प्रजोत्पादन हे दोन्ही शब्द समानार्थी वापरले आहेत. प्रजनन हे मुख्यत्वे अलैंगिक व लैंगिक पद्धतीने घडून येते. दोन्ही प्रजनन…
‘एज’ या इंग्रजी शब्दाचा मराठीत शब्दशः अर्थ वय असा असला, तरी मानवशास्त्रात वापरताना तो मात्र वेगवेगळ्या संदर्भाने, वेगवेगळ्या अर्थांनी वापरला जातो. शिवाय ‘एज’ या शब्दासाठी काल, युग, वयोमान अशा इतरही…
अधश्चेतक ग्रंथी (अधोथॅलॅमस) अंत:स्त्रावी ग्रंथी-प्रणालीचा (Endocrine system) मध्यबिंदू मानली जाते. ही ग्रंथी चेतासंस्था (Nervous system) व अंत:स्त्रावी ग्रंथी-प्रणाली यांच्यामधील दुवा म्हणून काम करते. आकाराने लहान असलेली ही ग्रंथी विविध संप्रेरकांची निर्मिती…
जगभरातील मानवी समुदायातील लोकांचे जीवन सुधारण्याच्या दृष्टीने होणारी प्रक्रिया म्हणजे मानवीय विकास होय. विसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात जी वसाहतवादी राष्ट्रे होती आणि जी आता आर्थिक सत्ता आहेत, त्यांची विकास प्रक्रिया कशी…
अली, मेहमूद : (२९ सप्टेंबर १९३२–२३ जुलै २००४). मेहमूद या नावाने लोकप्रिय असलेले भारतीय हिंदी चित्रपटसृष्टीतील अभिनेते, दिग्दर्शक, गायक व निर्माते. विनोदी भूमिका करणारे अभिनेते म्हणून ते अधिक प्रसिद्ध होते.…
रक्ताशी संबंधित असलेली एक प्रकारची रासायनिक क्रिया. ॲग्ल्युटिनेशन या शब्दाची उत्पत्ती ॲग्ल्युटिनेर (चिकटणारा किंवा सांधणारा) या लॅटिन शब्दापासून झाली आहे. जर रक्तपेशी व रक्तद्रव्य यांवरील प्रतिजन आणि प्रतिपिंड या एकाच…
हस्तरेखा, बोटांवरील चक्र आणि कमानी यांचा अभ्यास करून मानवसमूहाबद्दल निर्देशांक काढण्याची एक शास्त्रीय पद्धत. त्वचारेखन अथवा हस्तरेखाटन पद्धतीमधील हाताच्या सर्व बोटांवरील एकूण कमानीचे बोटांवरील एकूण चक्रांबरोबर असलेले गुणोत्तर म्हणजे डँकमायजर…
अत्यंत लहान सजीवांपासून ते मोठ्या सस्तन प्राण्यांपर्यंतच्या सजीवांची रचना गुंतागुंतीची असते. त्यांच्यामधील अंतर्गत कार्यांत जसे की, पोषक तत्त्वांचे शरीरातील वहन, बाह्य उत्तेजनांना प्रतिसाद, निरूपयोगी द्रव्यांचा निचरा आणि शरीरात समस्थिती राखणे…
नव्यानेच स्थापन झालेल्या आणि अल्पावधितच वेगाने विकसित होणार्‍या उद्योगांना सूर्योदयी उद्योग असे म्हणतात. सूर्योदयी उद्योग ही एक कालसापेक्ष संकल्पना असून तिला उगवते उद्योग असेही म्हणतात. कोणत्याही अर्थव्यवस्थेचा विकास हा त्या…