मराठी विश्वकोश

जॉन हंटर (John Hunter)

हंटर, जॉन : (१३ फेब्रुवारी १७२८ - १६ ऑक्टोबर १७९३) जॉन हंटर यांचा जन्म स्कॉटलंडमधील पूर्व किलब्रिज या शहराजवळील काल्डरवूड या गावी झाला. शल्यचिकित्सक भाऊ हंटर यांच्याकडे जॉन यांनी शव विच्छेदनाचे…

अनुदेशन प्रणाली (Instruction System)

प्रणाली उपागमानुसार शैक्षणिक उपक्रमांची तपशीलवार विस्तृत योजना आखणे, ती विविध चाचण्यांद्वारे कार्यान्वित केलेले मूल्यमापन व त्यातून मिळालेल्या तथ्यांद्वारे मूळ योजनेत बदल करणे, त्याचे पुन्हा मूल्यमापन करणे असे सतत कार्यान्वित असलेल्या…

कोट्टापुरम किल्ला.

कोट्टापुरम (Kottapuram)

केरळमधील मेरीटाइम पुरातत्त्वीय स्थळ. कोट्टापुरमचा किल्ला केरळमधील त्रिसूर जिल्ह्यात कोडुंगलूर गावाच्या पूर्वेस ५ किमी. अंतरावर पेरियार नदीच्या मुखाजवळ उत्तर तीरावर मेथाला गावाजवळ आहे. या किल्ल्याला क्रांगनोर (Cranganore) असेही नाव आहे.…

नीरनम येथील प्रारंभिक ऐतिहासिक काळातील खापरे.

नीरनम (नेलकिंडा) (Niranam) (Nelcynda)

केरळमधील एक प्राचीन मेरिटाइम पुरातत्त्वीय स्थळ. ग्रीक व रोमन व्यापारी केरळच्या मलबार किनाऱ्याला डमिरीका असे म्हणत असत. इ.स. पहिल्या शतकातील पेरिप्लस ऑफ द इरिथ्रियन सी या ग्रंथात नेलकिंडा या मलबार…

सोमनाथ येथील दगडी नांगर.

सोमनाथ (Somnath)

गुजरातमधील सागरी पुरातत्त्वीय स्थळ. हे गुजरातच्या गीर जिल्ह्यात बारा ज्योतिर्लिंगांमधील एक प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र आहे. हे क्षेत्र सोमनाथ पाटण, प्रभासपाटण व वेरावळक्षेत्र या नावांनीही ओळखले जाते. सोमनाथ परिसरात हडप्पापूर्व काळापासूनच्या मानवी…

ग्रीक शिल्पकला : अभिजात काळ (Greek Sculpture : Classical Period)

ग्रीकमधील सुवर्णकाळात अभिजात कलेची निर्मिती झाली, म्हणून ऐतिहासिकदृष्ट्या या काळाला अभिजात काळ अशा नावाने ओळखतात. ग्रीक कलेच्या इतिहासातील कला आणि सर्वोत्तम शिल्पाकृतींच्या निर्मितीसाठी या काळाकडे एक महत्त्वाचा परिवर्तन बिंदू म्हणून…

व्याजदर मुदतीची संरचना (Term Structure of Interest Rates)

व्याजदर मुदतीच्या संरचनेस उत्पन्न अथवा लाभ वक्र असेसुद्धा संबोधले जाते. यामध्ये अल्प मुदतीकडून दीर्घ मुदतीमध्ये समान गुणवत्ता असलेल्या रोख्यांचे (बाँड्स) उत्पन्न आकृतीद्वारे दर्शविण्यात येते. व्याजदर मुदतीची संरचना ही वेगवेगळ्या मुदतीसाठी…

जी. राम रेड्डी (G. Ram Reddy)

रेड्डी, जी. राम (Reddy, G. Ram) : (४ डिसेंबर १९२९ – २ जुलै १९९५). प्रसिद्ध शिक्षणतज्ज्ञ, दुरस्त शिक्षणाचे विशारद आणि भारतातील मुक्त शिक्षणाचे जनक. रेड्डी यांचा जन्म करीमनगर (तेलंगणा राज्य)…

उच्च शिक्षणाचे खाजगीकरण (Privatization of Higher Education)

नव्वदच्या दशकानंतर खाजगीकरण हा शब्द मानवाच्या सार्वजनिक जीवनाचा मोठा भाग बनला असून आज शासनाद्वारे समाजातील अनेक मुलभूत क्षेत्रांचे खाजगीकरण केले जात आहे. गेल्या काही वर्षांत मोठ्या प्रमाणावर खाजगीकरण घडून आलेल्या…

अभियोग्यता चाचणी (Aptitude Test)

जगातील कोणत्याही दोन व्यक्ती पूर्णत: समान नसून त्यांच्या मानसिक योग्यतेमध्ये व्यक्तिगत फरक असतो. मानसशास्त्रज्ञांनी या मानसिक क्षमतेस अभियोग्यता असे म्हटले आहे. मनोवैज्ञानीकांमध्ये अभीयोग्यतेविषयी मतभिन्नता आहे. काहींच्या मते, ही जन्मजात किंवा…

रात्रशाळा (Night school)

गरीबी, आर्थिक अडचण, अज्ञान, नैसर्गिक आपत्ती इत्यादी कारणांमुळे शिक्षणापासून वंचित असणाऱ्या; मात्र शिकण्याची इच्छा असणाऱ्या मुलांना रात्रीच्या वेळी शिक्षणाची संधी देणारी शाळा म्हणजे रात्रशाळा. समाजात आर्थिक परिस्थितीशी संघर्ष करत शिक्षण…

नारायण हरि आपटे (Narayan Hari Apte)

आपटे, नारायण हरि : (११ जुलै १८८९ - १४ नोव्हेंबर १९७१). सुप्रसिद्ध मराठी साहित्यिक आणि भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात योगदान देणारे स्वातंत्र्यसैनिक. त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वात क्रांतिकारक, संपादक, छापखानदार, प्रकाशक, मनोविश्लेषक, चित्रपट- पटकथाकार, वक्ते…

माया धुप्पड (Maya Dhuppad)

धुप्पड, माया : (१५ डिसेंबर १९५६). मराठी साहित्यात बालसाहित्याचे लेखन करणाऱ्या भावकवयित्री, गीतकार, लेखिका आणि समीक्षक. पुणे जिल्ह्यातील खेड हे त्यांचे मुळ गाव. धुप्पड यांनी विपुल प्रमाणात साहित्यनिर्मिती केली असून…

ग्रीक शिल्पकला : आर्ष काळ (Greek Sculpture : Archaic Period)

प्राचीन ग्रीक संस्कृती भूमध्य समुद्राच्या आजूबाजूला तुर्कीपासून फ्रान्सच्या दक्षिणेपर्यंतच्या अनेक भूभागांमध्ये पसरली होती. ग्रीकांचे इजिप्शियन, सिरियन आणि पर्शियन यांसारख्या इतर लोकांशी जवळचे संपर्क होते. ग्रीक स्वतंत्र शहर-राज्यात राहत होते; परंतु…

घरगुती सांडपाणी : सूक्ष्मजंतू व त्यांचे चयापचय (Household Wastewater : Microbes and their metabolism)

घरगुती सांडपाण्यामध्ये वेगवेगळ्या प्रकारची दूषितके असतात आणि त्यांचा अन्न म्हणून उपयोग करणारे सूक्ष्मजंतूसुद्धा असतात. सांडपाण्याच्या शुद्धीकरणामध्ये त्यांचा फार महत्त्वाचा वाटा असतो. त्यांचे वर्गीकरण पुढीलप्रकारे केले जाते : (१) वायुजीवी (Aerobic),…