शिव (Shiv)

भारतात ज्या दैवतांची पूजाअर्चा मोठ्या प्रमाणात चालते, त्यांत शिव किंवा शंकराचे नाव अग्रभागी घ्यावे लागेल. आजचा शिव म्हणजे ऋग्वेदातील रुद्र असे मानले जाते. रुद्र हा शब्द ‘रुद्’ या धातूपासून तयार…

प्राचीन भारतात प्रचलित असलेली शंखाकृतीसदृश अक्षरलिपी. अत्यंत वळणदार आणि लपेटी असलेल्या या लिपीची निर्मिती ब्राह्मी लिपीतून झाली असावी, असे अभ्यासकांचे मत आहे. अनेकदा शंख लिपीतील लेख ब्राह्मी लेखांसोबत पाहायला मिळतात.…

महाराष्ट्रातील कर्जत (जि. रायगड) जवळील प्रसिद्ध शिलालेख. भारतीय पुरातत्त्व खात्याने दिलेल्या माहितीनुसार कोंडाणे लेण्यात एकूण तीन शिलालेख आहेत. परंतु, अनेक विद्वानांनी फक्त दर्शनी भागात असलेल्या शिलालेखाची नोंद घेतलेली आहे. बर्जेस…

महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध प्राचीन लेणी. कल्याण व सोपारा या प्राचीन बंदरांपासून बोरघाटामार्गे तेर, पैठण आणि जुन्नर येथे जाणाऱ्या व्यापारी मार्गावर आणि कर्जतपासून (जि. रायगड) सु. १३ किमी. अंतरावर ही लेणी आहेत.…

वृषवाहन आणि वृषभारूढ अर्थात आपले वाहन नंदीसह असलेला शिव हा शिवप्रतिमांपैकी एक लोकप्रिय प्रकार. याच स्वरूपात तो आपल्या भक्तांना दर्शन देतो, अशी कल्पना आहे. कुषाण सम्राट विम कदफायसिस याच्या नाण्यांवरही…

उत्तर भारतातील शिव-पार्वतीच्या आसनमूर्तींत उमा-महेश्वरमूर्ती लोकप्रिय आहेत. दक्षिणेतही सुखासनमूर्ती, उमासहितमूर्ती, उमा-महेश्वर, सोमास्कंद या सर्व महत्त्वाच्या मानल्या जातात. मत्स्यपुराण, अपराजितपृच्छा या ग्रंथांत त्यांचे वर्णन आढळते. शिल्परत्नात सुखासनमूर्तीचे वर्णन पुढीलप्रमाणे केले आहे,…

आंध्र प्रदेशातील एक प्रसिद्ध बौद्ध स्तूप. गोली हे गाव कृष्णा नदीची उपनदी गोलारूच्या तीरावर वसले असून ते अमरावती या प्रसिद्ध बौद्ध स्थळापासून साधारणतः ५० किमी. अंतरावर आहे. या स्थळाचा शोध…

आंध्र प्रदेशातील एक प्रसिद्ध बौद्ध स्तूप स्थळ. ते कृष्णा नदीच्या तीरापासून जवळपास ६ किमी. अंतरावर गुंटूर जिल्ह्यात आहे. या स्तूपाच्या टेकाडाला स्थानीय भाषेत ‘लांजा डिब्बाʼ असे संबोधले जाते. या स्थळाचा…