मराठी विश्वकोश

बाल विकास (Child Development)

बालकाचे रूप, वर्तन, आवड, उद्दिष्टे यांतील बदलांचा अभ्यास करून बालक पहिल्या विकासात्मक अवस्थेतून दुसऱ्या अवस्थेत पदार्पण करतोय अथवा नाही याचा अभ्यास बाल विकास शिक्षणात प्रामुख्याने केला जातो. बाल विकासाचे अध्ययन…

कार्यवाद, शिक्षणातील (Functionalism in Education)

कार्यवाद हा मानवाच्या कर्तृत्वाची गाथा सांगणारा वैचारिक पंथ आहे. एकोणिसाव्या शतकात अमेरिकेत कार्यवाद या विचारसरणीचा उदय झाला. चार्ल्स पिअर्स यांना कार्यवादाचा प्रणेता, प्रवर्तक, पुरस्कर्ता असा मान दिला जात असला, तरी…

एक्युमेनिकल परिषदा व चर्च (Ecumenical Councils & The Church)

चर्च (ख्रिस्तसभे)चा अंतर्गत इतिहास समजण्यासाठी, त्याचप्रमाणे कॅथलिक चर्च समजून घेण्यासाठी आणि ख्रिस्ती माणूस नक्की कुठल्या संदर्भात स्वत:ला समजून वागतो, हे ध्यानात घेण्यासाठी इ.स. १ ते १९६५ या वीस शतकांत संपन्न…

विमर्शी अध्यापन (Reflective Teaching)

विमर्शी अध्यापन म्हणजे ‘अशी विमर्शी क्रिया की, ज्यामध्ये सातत्याने स्वमूल्यांकन व स्वविकास यांसाठीच्या तीव्र इच्छेचा अंतर्भाव असतो’. शिक्षक म्हणून काम करताना शिक्षकाची सामाजिक पातळीवर जागरुकता, विचार प्रक्रियेत लवचिकता आणि सर्व…

पुनरुत्थान (Resurrection)

ज्यू, ख्रिस्ती व इस्लाम धर्मांतील एक श्रद्धेय संकल्पना. तिचा अर्थ मृतावस्थेतून पुन्हा जिवंत होणे, असा होतो. या नोंदीत फक्त ख्रिस्ती धर्माच्या अनुषंगाने या संकल्पनेचा ऊहापोह केला गेला आहे. ‘पुनरुत्थान’ या…

फ्रान्स्वा मार्टिन (Francois Martin)

मार्टिन, फ्रान्स्वा : (१६३४–१७०६). दक्षिण भारतातील पाँडिचेरी (पुदुच्चेरी) या तत्कालीन फ्रेंच वसाहतीचा पहिला गव्हर्नर जनरल, फ्रेंच ईस्ट इंडिया कंपनीचा आयुक्त आणि व्यापारी. त्याचा जन्म पॅरिसमध्ये झाला. त्याचे वडील पॅरिसमधील छोटे…

गाँथालो (गोंझालो) पिझारो (Gonzalo Pizarro)

पिझारो, गाँथालो : (१५०६–१५४८). स्पॅनिश समन्वेषक व वसाहतकार. त्याचा जन्म स्पेनमधील त्रुहील्यो (Trujillo) येथे झाला. फ्रॅन्सिस्को (फ्रांथीस्को) पिझारो (१४७८–१५४१) या धाडसी समन्वेषकाचा हा सावत्रभाऊ. याच्या वडिलांचे नाव कॅप्टन गाँथालो, म्हणून…

पीटर मुंडी (Peter Mundy)

मुंडी, पीटर : (१५९६–१६६७). ब्रिटिश व्यापारी, प्रवाशी आणि इतिहासकार. त्याचा जन्म इंग्लंडमधील दक्षिण कोर्नवॉल प्रांतातील पेरीन येथे झाला. त्याचे वडील रिचर्ड मुंडी हे माशांचा व्यापार करत असत. पीटर वयाच्या बाराव्या…

अब्दुल रझाक (Abd al – Razzak Samarqandi)

रझाक, अब्द-अल् : (६ नोव्हेंबर १४१३–?ऑगस्ट १४८२). मध्ययुगीन फार्सी इतिहासकार. त्याचा जन्मसमरकंद (उझबेकिस्तान) येथे एका मुस्लिम धर्मोपदेशकाच्या कुटुंबात झाला. त्याचे पूर्ण नाव कमालुद्दीन अब्द-अल्ल रझाक. रझाक समरकंदी या नावाने तो…

हिकी'ज बेंगॉल गॅझेटचे पहिले पान (९ जून १७८१).

जेम्स ऑगस्टस हिकी (James Augustus Hicky)

हिकी, जेम्स ऑगस्टस : (१७४०–१८०२). कलकत्ता (कोलकाता) येथे हिकी'ज बेंगॉल गॅझेट (१७८०) हे भारतातील पहिले इंग्रजी वृत्तपत्र सुरू करणारा आयरिश नागरिक आणि ईस्ट इंडिया कंपनीचा पहिला अधिकृत मुद्रक. हिकीने आयर्लंडमध्ये…

खलकत्तापटणा येथील पुरातत्त्वीय अवशेष, ओडिशा.

खलकत्तापटणा (Khalkattapatna)

ओडिशातील मेरिटाइम पुरातत्त्वीय स्थळ. हे कुशभद्रा नदीच्या मुखाजवळ असून कोणार्कच्या सूर्यमंदिरापासून पूर्वेला ११ किमी. अंतरावर आहे. ओडिशाच्या किनाऱ्यावरील अनेक प्राचीन बंदरांपैकी एक प्रमुख बंदर होते. टॉलेमीच्या जिओग्राफीया या इ. स.…

बाल्ख मोहीम (Balkh Campaign)

मोगलांची बाल्ख मोहीम : (१६४६-४७). मोगलांनी उझबेकी आक्रमण थोपविण्यासाठी अफगाणिस्तानातील बाल्ख येथे काढलेली एक महत्त्वाची पण अल्पकालीन मोहीम. मोगल साम्राज्याचा संस्थापक बाबर हा मूळचा उझबेकिस्तानमधील फरगाना प्रांतातील होता. त्या पुढील…

मारवाडी बारायेव्ह

मारवाडी बारायेव्ह : (इ. स. अठरावे शतक). भारतीय-रशियन व्यापारी. मूळचा मारवाडी. तो अनेक वर्षे रशियातील ॲस्ट्राखान शहरात राहात होता. त्याचे मूळ नाव ज्ञात नाही. तत्कालीन रशियन कागदपत्रांत त्याचे नाव ‘मारवारी…

फ्रान्सिस्क (Francisque)

फ्रान्समधील गुलामगिरीविषयक खटल्यातील एक महत्त्वाचा व्यक्ती. मूळचा दक्षिण भारतातील. त्याच्या पूर्व व उत्तरायुष्याबद्दल फारशी माहिती उपलब्ध नाही. त्याला फ्रान्समध्ये घेऊन जाणारा ॲलेन फ्रान्स्वा इन्यास ब्रिन्यों हा फ्रेंच गृहस्थ १७४७ च्या…

भारतातील आर्मेनियन (Armenians in India)

पश्चिम आशियातील एक महत्त्वाचा देश व पूर्वीच्या सोव्हिएत संघराज्यातील एक घटक राज्य असलेला आर्मेनियाचा इतिहास प्राचीन आहे. इ. स. चौथ्या शतकात आर्मेनियात ख्रिस्ती धर्म प्रस्थापित झाला. प्राचीन काळी कधी रोमन,…