(प्रस्तावना) | विद्याव्यासंगी : संतोष ग्या. गेडाम
मनुष्याचा समाजातील वर्तनाचा अभ्यास करणाऱ्या सामाजिक शास्त्रांमधील एक अत्यंत महत्त्वाचे शास्त्र म्हणून अर्थशास्त्र ओळखले जाते. सुमारे अडीच हजार वर्षांपूर्वी चाणक्य-कौटिल्याने अर्थशास्त्र हा अजरामर ग्रंथ लिहिला. मानवसंस्कृती जसजशी विकसित होत गेली, तसतशी मानव समाजातील अर्थव्यवस्था विकसित होत गेली. म्हणजेच अर्थशास्त्र बदलत गेले. पाश्चात्त्य देशांमध्ये आधुनिक अर्थशास्त्राचा उदय अठराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात झाला, असे म्हटले जाते. भारतातही अस्सल भारतीय आर्थिक विचार मांडणाऱ्यांमध्ये न्यायमूर्ती रानडे, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे आघाडीवर होते. मानवाच्या अमर्याद गरजा पूर्ण करण्याकरिता हाताशी असलेल्या मर्यादित साधनसामग्रीचा वापर कसा करायचा, याचे आडाखे शिकविणारे शास्त्र म्हणजे अर्थशास्त्र असे याचे स्थूलमानाने स्वरूप आहे. भाववाढ, कर, तेजी-मंदी, चलनाचा विनिमय दर इत्यादी कारणांमुळे तसेच दारिद्र्य-विषमता या समस्यांमुळे सामान्य माणसांचा अर्थशास्त्राशी संबंध येतो. आता तर अर्थशास्त्राची व्याप्ती चहूबाजूंनी विस्तारली आहे. आर्थिक सिद्धांत, आर्थिक धोरण, आर्थिक संकल्पना, आर्थिक संशोधन, बँकांसारख्या आर्थिक संस्था इत्यादींचा अभ्यास येथे अनिवार्य मानला जाऊ लागला आहे. अर्थशास्त्राच्या विकासाला नोबेल पुरस्कार विजेते अमर्त्य सेन यांसारख्या विद्वान विचारवंतांनी नवे परिणाम दिले. अर्थशास्त्राने केवळ सिद्धांत-आकडेवारी यांमध्येच गुंतून न राहाता शिक्षण, आरोग्य, आयुर्मान, घरबांधणी, पिण्याचे पाणी अशा अनंत समस्यांशी भिडावे असे त्यांनी आग्रहाने सूचविले आहे. १९६८ सालापासून अर्थशास्त्रातील नोबेल पुरस्काराने सन्मानित झालेल्या अनेक विद्वानांनी असे अपारंपारिक नवोन्मेषी विचार मांडले आहेत.

आज विकासाचे अर्थशास्त्र, पर्यावरणाचे अर्थशास्त्र, नागरीकरणाचे अर्थशास्त्र, आरोग्याचे अर्थशास्त्र अशा नवनवीन उपविषयांनी हे गतिमान शास्त्र सर्वव्यापी झाले आहे. वाणिज्य, व्यवस्थापनशास्त्र, वित्तव्यवहार, प्रशासन इत्यादी विद्याशाखांना आज अर्थशास्त्र स्पर्श करते. अध्यापन, संशोधन, विश्लेषण, निर्णयशास्त्र, सामाजिक पूर्वकथन अशा कितीतरी आंतरक्रिया यात समाविष्ट होतात. प्रशासक, स्पर्धा परीक्षांचे उमेदवार, पत्रकार, बँकर्स, विमा व्यावसायिक, शेअर्स गुंतवणूकदार, वित्तविश्लेषक, उद्योजक, लोकप्रतिनिधी, समाजशास्त्रज्ञ, सामाजिक कार्यकर्ते, धोरणकर्ते, माध्यमांचे अभ्यासक इत्यादींना अर्थशास्त्र हा विषय अभ्यासयुक्त-वाचनीय आहे.

आंतरराष्ट्रीय तडजोडविषयक बँक (Bank For International Settlement)

आंतरराष्ट्रीय तडजोडविषयक बँक

जागतिक स्तरावर बँक व्यवसाय करणारी तसेच जगातील अनेक राष्ट्रांच्या केंद्रीय बँकांची बँक म्हणून कार्यरत असलेली सर्वांत जुनी वित्तसंस्था. पहिल्या महायुद्धात ...
आंतरराष्ट्रीय व्यवहारशेष (International Balance of Trade)

आंतरराष्ट्रीय व्यवहारशेष

एका देशाने एका आर्थिक वर्षात इतर देशांशी केलेल्या व्यवहारांचा लेखाजोखा किंवा जमाखर्च म्हणजे आंतरराष्ट्रीय व्यवहारशेष होय. यास आंतरराष्ट्रीय व्यवहारतोल असेही ...
आफ्रिकन डेव्हलपमेंट बँक (African Development Bank)

आफ्रिकन डेव्हलपमेंट बँक

आफ्रिका खंडातील देशांचा सर्वांगीण विकास व्हावा या मुख्य उद्देशाने स्थापित जागतिक स्तरावरील एक बहुद्देशीय वित्तीय संस्था. या बँकेची स्थापना १९६४ ...
आभास खंड (Quasi Rent)

आभास खंड

खंडनिभ. कोणत्याही घटकास तात्पुरता मिळणारा अतिरिक्त नफा म्हणजे त्याचा आभास खंड होय. तो खंडासारखा वाटतो; परंतु आर्थिक स्वरूपाचा नसतो. आभास ...
आर. गांधी समिती (R. Gandhi Committee)

आर. गांधी समिती

मालेगाम समितीच्या शिफारशींची पडताळणी करणे आणि मान्यताप्राप्त व्यावसायिक रूपरेषा, व्यावसायिक आकार आणि आव्हानांची पडताळणी करून शिफारस करण्यासाठी स्थापन करण्यात आलेली ...
आर्थिक पर्यावरण (Economic Environment)

आर्थिक पर्यावरण

सभोवताली असलेल्या विविध आर्थिक घटकांमधील परस्परसंबंध म्हणजे आर्थिक पर्यावरण होय. दुसऱ्या शब्दात सांगावयाचे झाल्यास सभोवतालची आर्थिक परिस्थिती म्हणजे आर्थिक पर्यावरण ...
आर्थिक सहकार्य आणि विकास संघटना (Organisation for Economic Co-Operation and Development)

आर्थिक सहकार्य आणि विकास संघटना

आर्थिक विकास आणि जागतिक व्यापाराला चालना देण्यासाठी स्थापन करण्यात आलेली एक आंतरप्रशासनिक आंतरराष्ट्रीय संघटना. या संघटनेची स्थापना १९६१ मध्ये झाली ...
आर्थिक साक्षरता (Financial Literacy)

आर्थिक साक्षरता

संपत्तीचा योग्य पद्धतीने उपयोग कसा करावा, हे समजण्याची क्षमता म्हणजे आर्थिक साक्षरता होय. पैसा म्हणजे काय? पैशाच्या साहाय्याने आपण काय ...
आर्थिक साम्राज्यवाद (Economic Imperialism)

आर्थिक साम्राज्यवाद

एखाद्या देशाने दुसऱ्या एक किंवा अनेक देशांवर आर्थिक सत्ता मिळविणे. आर्थिक साम्राज्यवादाला नवा साम्राज्यवाद किंवा नवसाम्राज्यवाद असेही म्हणतात. लॉर्ड कर्झन, ...
आंशिक समतोल (Partial equilibrium)

आंशिक समतोल

बाजारातील इतर परिस्थिती स्थिर व कायम असताना, काही विशिष्ट भागापुरताच समतोल साध्य करणे म्हणजे आंशिक समतोल होय. एखाद्या बाजारपेठेमध्ये एखाद्याच ...
आशिया-आफ्रिका वृद्धी महामार्ग (Asia Africa Growth Corridor)

आशिया-आफ्रिका वृद्धी महामार्ग

आशिया आणि आफ्रिका या दोन खंडांमध्ये संपर्क आणि सहयोग वृद्धीसाठी तसेच खंडांतर्गत विकास साधता यावा यासाठी भारत आणि जपान यांनी ...
आसियान (ASEAN)

आसियान

आशियाई प्रादेशिक देशांची एक आंतरराष्ट्रीय संघटना. या संघटनेचे पूर्ण नाव ‘दक्षिण-पूर्व अशिया देशांचा संघ’ (Association of South-East Asian Nations) असे ...
इकॉनॉमिक अँड पोलिटिकल वीकली (Economic and Political Weekly)

इकॉनॉमिक अँड पोलिटिकल वीकली

इंग्रजी भाषेत भारतातून प्रसिद्ध होणारे एक साप्ताहिक आणि जगप्रसिद्ध नियतकालिक. याची स्थापना इ. स. १९४९ मध्ये सचिन चौधरी या पत्रकाराने ...
इन्स्टिट्यूट फॉर सोशल अँड इकनॉमिक चेंज (Institute for Social and Economic Change - ISEC)

इन्स्टिट्यूट फॉर सोशल अँड इकनॉमिक चेंज

सामाजिक विज्ञान क्षेत्रातील संशोधन करणारी एक मुख्य राष्ट्रीय संस्था. विशेषत्वाने या संस्थेची स्थापना आंतरविद्याशाखीय संशोधन, सामाजिकशास्रांतील प्रशिक्षण आणि आर्थिक, राजकीय, ...
इलिनॉर ओस्ट्रॉम (Elinor Ostrom)

इलिनॉर ओस्ट्रॉम

ओस्ट्रॉम, इलिनॉर (Ostrom, Elinor) : (७ ऑगस्ट १९३३ – १२ जून २०१२). अमेरिकन राजकीय अर्थशास्त्रज्ञ व अर्थशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार मिळविणाऱ्या ...
इस्लामिक बँकिंग (Islamic Banking)

इस्लामिक बँकिंग

धार्मिक आधार असलेली एक बँकिंग व्यवस्था. ही बँक इतर पारंपरिक बँकेप्रमाणेच एक बँकिंग व्यवस्था आहे. इस्लाम धर्मातील तत्त्व बाजूला न ...
ई-बँकिंग (E-Banking)

ई-बँकिंग

विद्युतीय साधनांच्या साह्याने करण्यात येणाऱ्या आर्थिक व्यवहारांना ई-बँकिंग किंवा इलेक्ट्रॉनिक बँकिंग असे म्हणतात. बँकेचा ग्राहक कोणत्याही स्थानावरून आंतरजालाच्या मदतीने त्यांच्या ...
उत्क्रांतीशील अर्थशास्त्र (Evolutionary Economics)

उत्क्रांतीशील अर्थशास्त्र

अर्थशास्त्राची एक उपशाखा. ही शाखा साधारणपणे एकोणिसाव्या शतकाच्या मध्यापासून उदयास आली, असे मानले जाते. ‘अर्थशास्त्र हे सतत बदलत जाणारे, विकास ...
उत्तर अमेरिकन मुक्त व्यापार करार (North American Free Trade Agreement NAFTA)

उत्तर अमेरिकन मुक्त व्यापार करार

अमेरिका, कॅनडा आणि मेक्सिको यांच्यामध्ये झालेला जगातील आंतरराष्ट्रीय व्यापारातील सर्वांत मोठ्या करारांपैकी एक करार. १० जून १९९० रोजी या तीन ...
उत्पादन शक्यता वक्र (Production Possibility Curve)

उत्पादन शक्यता वक्र

‘रूपांतरण वक्र’ (Transformation Curve). एका विशिष्ट वेळी दिलेल्या मर्यादित साधनसामग्रीच्या साह्याने एखादी उत्पादनसंस्था दोन वस्तूंच्या निरनिराळ्या नगसंख्येची किती संमिश्रे उत्पादित ...