मराठी विश्वकोश

संपात (Equinox)

संपात : वसंत संपात (Vernal Equinox) : आयनिक वृत्तावरील सूर्याचे एक भ्रमण म्हणजे एक वर्ष. पृथ्वीचा अक्ष सुमारे २३.५ अंशांनी कलता असल्याने आयनिकवृत्ताचे प्रतल आकाशातील वैषुविकवृत्ताच्या प्रतलाला सुमारे २३.५ अंशाच्या…

विष्ट्म्भ (Solstice)

विष्ट्म्भ : उत्तरविष्ट्म्भ (Summer Solstice) : आयनिकवृत्त (Ecliptic) वैषुविकवृत्ताशी (Celestial Equator) सुमारे २३.५ अंशाचा कोन करीत असल्यामुळे सूर्य वैषुविकवृत्ताच्या उत्तरेस ‘उत्तरविष्ट्‍म्भ बिंदू’ या कमाल मर्यादेपर्यंत जाऊ शकतो. २१ मार्च या…

राहू आणि केतू : पातबिंदू (Nodes)

राहू आणि केतू : पातबिंदू - राहू आणि केतू म्हटले की ग्रहणाची आठवण होते. राहू आणि केतू हे कोणी राक्षस आहेत आणि ते चंद्र-सूर्याला गिळतात अशी सामान्य लोकांची अज्ञानमूलक धारणा…

राम दोतोंडे (Ram Dotonde)

दोतोंडे, राम : (१ जुलै १९५७). सुप्रसिद्ध मराठी कवी आणि कथाकार. त्यांचा जन्म धाड जि. बुलढाणा येथे झाला. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण धाड येथे झाले. मिलिंद महाविद्यालयातून बी. ए. (१९७८) एम.…

सुरेश रामकृष्ण चुनेकर (Suresh Ramkrushna Chunekar)

चुनेकर, सुरेश रामकृष्ण : (२७ एप्रिल, १९३६ - १ एप्रिल २०१९). समीक्षक आणि साहित्य संशोधक तसेच कोश व सूची वाङ्मयाचे अभ्यासक आणि सूचीकार. त्यांचा जन्म पुणे येथे झाला. प्राथमिक व…

गौतमीपुत्र कांबळे (Goutamiputra Kambale)

कांबळे, गौतमीपुत्र : (२ जुन १९४९). मराठी साहित्यातील सुप्रसिद्ध कथाकार आणि फुले-आंबेडकरी चळवळीतील ज्येष्ठ कार्यकर्ते. गौतमीपुत्र कांबळे हे स्वत:ची एक निश्चित वैचारिक आणि वाङ्मयीन भुमिका घेऊन जगणारे आणि लिहिणारे लेख़क…

डांगोरा एका नगरीचा (Dangora Eka Nagricha)

डांगोरा एका नगरीचा : साहित्य अकादेमी पुरस्कार प्राप्त त्र्यं. वि. सरदेशमुख ह्यांची कादंबरी. मराठी साहित्यसृष्टीतील विख्यात समीक्षक, साहित्यिक, कादंबरीकार त्र्यं. वि. सरदेशमुख ह्यांची ही कादंबरी १९९८ साली प्रकाशित झाली आहे.…

सूर्यनमस्कार (Surya namaskar)

व्यायामाचा आणि उपासनेचा एक प्रकार. याने माणसाच्या सर्व इंद्रियांना व्यायाम मिळून सर्वत्र रक्ताचा पुरवठा होतो. आकुंचन-प्रसरणाच्या क्रिया सलग व सुलभ होत असल्याने हा व्यायामाचा शास्त्रोक्त प्रकार मानतात. प्राचीन काळापासून ते…

स्वस्तिकासन (Swastikasana)

एक आसनप्रकार. स्वस्तिक हे भारतीय संस्कृतीनुसार शुभचिन्ह आहे. या आसनाच्या अंतिम स्थितीमध्ये पायांची रचना स्वस्तिकाच्या फुलीप्रमाणे दिसते म्हणून या आसनाचे नाव स्वस्तिकासन पडले असावे. स्वस्तिक हे शुभचिन्ह असल्यामुळेच कदाचित हठप्रदिपिकेमधे…

कुक्कुटासन (Kukkutasana)

एक आसनप्रकार. कुक्कुट म्हणजे कोंबडा. या आसनामध्ये शरीराची अंतिम स्थिती कोंबड्याप्रमाणे दिसते, म्हणून या आसनाला कुक्कुटासन असे म्हणतात. कृती : आसनपूर्व स्थितीसाठी दोन्ही पायांमध्ये अंतर ठेवून हात शरीराच्या मागील बाजूस…

छोटा उदेपूर शहर (Chhota Udepur City)

भारताच्या गुजरात राज्यातील याच नावाच्या जिल्ह्याचे मुख्य ठिकाण आणि पूर्वीच्या छोटा उदेपूर संस्थानची राजधानी. लोकसंख्या २५,७८७ (२०११). हे मध्य प्रदेश राज्याच्या सरहद्दीजवळ, ओरस (नर्मदेची उपनदी) नदीच्या काठावर वसले आहे. वडोदरा…

एन नदी (Aisne River)

फ्रान्समधील एक महत्त्वाची नदी. लांबी सुमारे २९० किमी., जलवाहन क्षेत्र १२,१०० चौ. किमी. फ्रान्सच्या ईशान्य भागातील म्यूझ विभागात असलेल्या आर्गॉन फॉरेस्ट या अरण्ययुक्त पठारी प्रदेशात या नदीचा उगम होतो. उगमानंतर…

इब्राहिम नदी (Ibrahim River)

लेबानन देशातील एक लहान, परंतु पौराणिक दृष्ट्या महत्त्वाची नदी. आडोनिस या नावानेही ती ओळखली जाते. लांबी २३ किमी. लेबानन पर्वताच्या उतारावर, सस.पासून १,५०० मी. उंचीवरील अफ्क्वा ग्रोटो या गुहेत ती…

अन्जामेना शहर (N’Djamena City)

मध्य आफ्रिकेतील चॅड देशाची राजधानी आणि देशातील सर्वांत मोठे शहर. लोकसंख्या ७,२१,०८१ (२०१८). हे देशाच्या नैर्ऋत्य भागात, चॅड-कॅमेरून सरहद्दीवर, शारी व लोगोन या नद्यांच्या संगमावर वसलेले आहे. फ्रेंचांनी इ. स.…

लिंगभाव आधारित अर्थसंकल्प (Gender Based Budget)

लिंग (सेक्स) ही जीवशास्त्रातील संकल्पना आहे. लिंगभाव या संकल्पनेमध्ये सांस्कृतिक आणि सामाजिक बाजुंचा विचार करण्यात येतो. अर्थशास्त्रातील लिंगभाव आधारित अर्थसंकल्प म्हणजे लिंगभाव ही संकल्पना मुख्य प्रवाहात रुजविण्याचे एक साधन आहे.…