महाराष्ट्रातील एक विद्यापीठ. कोल्हापूर संस्थानचे श्रीमंत राजाराम छत्रपती, प्राचार्य डॉ. बाळकृष्ण आणि डॉ. सी. आर. तावडे यांनी शिवाजी विद्यापीठाची कल्पना प्रथम मांडली. हे स्वप्न साकारण्यासाठी महाराष्ट्र राज्याचे पहिले मुख्यमंत्री यशवंतराव…
प्राचीन भारतातील एक समृद्ध आंतरराष्ट्रीय व्यापारी केंद्र, बंदर व बौद्ध स्थळ. सोपारा म्हणजेच आजच्या मुंबई उपनगरातील ‘नाला सोपारा’. हे ठिकाण अरबी समुद्राला मिळणाऱ्या ‘वैतरणा’ व ‘उल्हास’ नद्यांच्या मधोमध वसलेले आहे.…
आंतरराष्ट्रीय व्यापारावर निर्बंध आणल्या जाणाऱ्या सरकारच्या आर्थिक धोरणाला संरक्षणवाद असे संबोधले जाते. आंतरराष्ट्रीय व्यापारावर निर्बंध आणण्याच्या मुख्यतः दोन पद्धती आहेत. एक, प्रशुल्क निर्बंध (टॅरीफ बॅरिअर्स). दोन, प्रशुल्केतर निर्बंध (नॉन-टॅरीफ बॅरिअर्स).…
सांख्य-योग दर्शनांमध्ये पुरुष आणि प्रकृती ही दोन सर्वव्यापी आणि नित्य तत्त्वे आहेत. पुरुष म्हणजे चेतनतत्त्व आणि प्रकृति म्हणजे जडतत्त्व असे सामान्यरूपाने म्हणता येऊ शकते. ‘प्रकर्षेण करोति इति प्रकृति:’ अर्थात् जे…
मानवी शरीरातील जनुकांशी (Genes) संबंधित रोगांच्या उपचारांसाठी वापरल्या जाणाऱ्या पद्धतींना ‘जनुकीय उपचार पद्धती’ (Genetic treatment methods) म्हणतात. मनुष्याला होणारे काही रोग आनुवंशिक असतात. असे रोग शरीरामधील पेशीतील जनुकीय दोषांमुळे होतात.…
चौधरी, मैत्रेयी : ( २९ सप्टेंबर १९५६ ). प्रसिद्ध भारतीय समाजशास्त्रज्ञ आणि स्त्री अभ्यासक. मैत्रेयी यांचा जन्म मध्यमवर्गीय बंगाली कुटुंबात झाला. त्यांचे वडिल डॉक्टर, तर आई गृहिणी होत्या. त्यांच्या आईला…
सूर्यग्रहणाचे प्रकार : खग्रास सूर्यग्रहण (Total Solar Eclipse), खंडग्रास सूर्यग्रहण (Partial Solar Eclipse) आणि कंकणाकृती सूर्यग्रहण (Annular Eclipse) असे सूर्यग्रहणाचे तीन प्रकार आहेत. सूर्यग्रहणासंबंधी सविस्तर माहिती सूर्यग्रहण या नोंदीत दिलेली आहे. खग्रास…
सूर्यग्रहण : सूर्यग्रहण अमावास्येला होते. अमावास्येचा क्षण म्हणजे सूर्य-चंद्र युतीचा क्षण असतो. आयनिकवृत्ताच्या संदर्भात बोलायचे तर त्याक्षणी सूर्य आणि चंद्र यांचे भोग (longitude) समान असतात. त्यामुळे पृथ्वी आणि सूर्य यांची केंद्रे…
स्थानिक याम्योत्तर वृत्त: निरीक्षकाच्या थेट ऊर्ध्वबिंदूतून (Z) (अंगणात उभे असताना निरीक्षकाच्या थेट डोक्यावर असणारा बिंदू ; Zenith) आणि उत्तर व दक्षिण बिंदूतून जाणारे महत्तम वर्तुळ म्हणजे स्थानिक याम्योत्तर वृत्त. दक्षिण दिशेचे…
प्रस्तावना : शालेय आरोग्य सेवा हे सामाजिक आरोग्याचे महत्त्वाचे अंग आहे. सामजिक आरोग्य आणि कुटुंब कल्याण आरोग्य सेवा यांचे मार्फत शालेय वयोगटातील मुले आणि मुली यांच्या आरोग्याचे संवर्धन करण्यास मदत…
पदावलीयुक्त विशिष्ट स्वरूपाची समीकरणे डायोफँटसची समीकरणे म्हणून ओळखली जातात. इजिप्तमधील अलेक्झांड्रिया प्रांतात तिसऱ्या शतकात डायोफँटस हे गणिती होऊन गेले. ह्या समीकरणांवरील त्यांनी केलेल्या कामातून सदर समीकरणांशी त्यांचे नाव संबद्ध झाले…
प्रस्तावना (Introduction) : रुग्णाची रुग्णालयातील प्रवेश प्रक्रिया पूर्ण होण्यापूर्वी डॉक्टरांना रुग्णाची तपासणी करणे आणि उपचार सुरु करण्याची आवश्यकता असते. यासाठी तपासणी व सुरुवातीच्या उपचारांच्या पूर्व तयारीसाठी परिचारिका संपूर्ण जबाबदारी घेऊन…
भिंतीच्या गिलाव्यावर चित्र रंगविण्याची एक तांत्रिक प्रक्रिया. थेट भिंतीवर व छतावर चित्र काढण्यासाठी वापरात आलेल्या पारंपरिक चित्रणाच्या एका प्राचीन तंत्रपद्धतीस भित्तिलेपचित्रण म्हणतात. दगडाच्या किंवा विटांच्या भिंतीवर चुन्याचा गिलावा करून त्यावर…
बोव्हार, सीमॉन द : ( ९ जानेवारी १९०८ - १४ एप्रिल १९८६ ). फ्रेंच लेखिका, तत्त्वज्ञ, राजकीय कार्यकर्ती, स्त्रीवादी चळवळीची अग्रणी. त्यांचा जन्म पॅरिस, फ्रांस येथे एका मध्यमवर्गीय कॅथलिक कर्मठ…
कश्यप, अनुराग : ( १० सप्टेंबर १९७२ ). प्रसिद्ध भारतीय चित्रपट दिग्दर्शक, निर्माते, लेखक आणि अभिनेते. त्यांचा जन्म गोरखपूर (उत्तर प्रदेश) येथे झाला. अनुराग यांची गणना सध्याचे आघाडीचे प्रयोगशील चित्रपट…