‘ॲक्वायर्ड इम्युनोडेफिशयन्सी सिंड्रोम’ या इंग्रजी शब्दांच्या आद्याक्षरांपासून तयार झालेला शब्द. यास ‘उपार्जित प्रतिक्षमता त्रुटिजन्स लक्षणसमूह’ असे म्हणता येईल. एड्स हा ‘ह्युमन इम्युनोडेफिशियन्सी व्हायरस (एचआयव्ही)’ म्हणजेच ‘मानवी प्रतिक्षमता त्रुटिजन्य विषाणू’ यापासून…
एरंड ही वर्षायू किंवा बहुवर्षायू वनस्पती युफोर्बिएसी कुलातील आहे. तिचे शास्त्रीय नाव रिसिनस कम्युनिस असे आहे. ही मूळची आफ्रिकेतील असून उष्ण प्रदेशातील बहुतेक देशांमध्ये आढळते. भारतात सर्वत्र या वनस्पतीची लागवड केली जाते.…
ओझोन अवक्षय म्हणजे पृथ्वीच्या वातावरणात असणार्‍या ओझोन वायूच्या थरातील त्याचे प्रमाण कमी होणे. ओझोन हे ऑक्सिजन या मूलद्रव्याचे उच्च ऊर्जा असलेले एक बहुरूप आहे. सामान्य ऑक्सिजनामध्ये दोन अणू (O2) असतात,…
उद्योगांत कच्च्या मालावर प्रक्रिया करून त्यापासून पक्का माल तयार केला जातो. अशा निर्मिती व प्रक्रिया उद्योगातून मालांची निर्मिती होत असताना काही अपायकारक अपशिष्टे व प्रदूषके बाहेर पडतात. या अपशिष्टे व…
चांदीसारखा दिसणारा निकेल, तांबे व जस्त यांचा मिश्रधातू. तांबे व निकेल यांची धातुके - कच्च्या स्वरूपातील धातू - वितळवून चिनी लोक पाकटाँग हा मिश्रधातू तयार करीत असत. मानवाने प्रथम वापरलेल्या…
औषधांचे सजीवांवर होणार्‍या अपेक्षित परिणामांचे संशोधन, निर्मिती किंवा नवीन औषधे शोधणे यांच्या एकत्रित वैज्ञानिक अभ्यासाला औषधिविज्ञान म्हणतात. औषधिविज्ञानाच्या कक्षेमध्ये औषधाचे गुणधर्म, संरचना, निर्मिती, परिणाम, औषध देण्याची पद्धत, उपचार, दुष्परिणाम आणि…
रोगनिवारण, वेदनाशमन इ. वैद्यकीय उद्देशांकरिता वापरण्यात येणार्‍या वनस्पती. प्राचीन काळापासून मानव वनस्पतींचा वापर आरोग्य संरक्षण व संवर्धनासाठी करीत आला आहे. वनस्पतींचे औषधी गुणधर्म व उपयोग वैदिक काळात (इ.स.पू.२५०० ते ६५०)…
मनुष्य किंवा प्राणी यांच्या रोगांचे निदान करण्यासाठी, रोगांना प्रतिबंध करण्यासाठी किंवा रोगांवर उपचारासाठी वापरण्यात येणारे पदार्थ. वैद्यकीय व्यवसायातील हे एक महत्त्वाचे संसाधन आहे. शारीरिक आणि मानसिक आजार दूर करण्यासाठी किंवा…
ऑक्सिजीवी सजीवांच्या चयापचय प्रक्रियेतील एक चक्र. या चक्रात श्वसन करणार्‍या (ऑक्सिजीवी) सजीवांच्या पेशींमध्ये विकरांमार्फत क्रमाने जीवरासायनिक क्रिया घडून येतात. यामध्ये पेशींना लागणारी ऊर्जा ATP (अ‍ॅडिनोसीन ट्रायफॉस्फेट) या संयुगाच्या स्वरूपात मोठ्या…
कोहळा ही वर्षायू वेल कुकुर्बिटेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव बेनिन्कासा हिस्पिडा असे आहे. ही वनस्पती मूळची जपान व इंडोनेशियातील असून नंतर तिचा प्रसार इतर प्रदेशांत झाले आहे. भारतात पंजाब, पश्चिम बंगाल…
कोलेस्टेरॉल हा प्राण्यांच्या पेशींमध्ये आढळणारा एक रासायनिक घटक आहे. तो पृष्ठवंशीय प्राण्यांमध्ये जास्त प्रमाणात, मात्र वनस्पतींत अभावानेच आढळतो. जैविक दृष्ट्या महत्त्वाच्या मेदी अल्कोहॉलांच्या (स्टेरॉल) गटातील हा पदार्थ असून याचे वर्गीकरण…
कृषी व्यवसायाशी संबंधित असलेल्या निरनिराळ्या कार्यांमुळे उद्‍भवणारे कृषी क्षेत्रातील पर्यावरणाचे मानव व इतर सजीवांस अपायकारक असणारे प्रदूषण, म्हणजे कृषी प्रदूषण. कृषी व्यवसायात बी-बियाणे, पाणी, खते, कीटकनाशके, मानवी श्रम आणि ऊर्जा…
योग्य प्रमाणात अन्न-पोषकद्रव्ये असलेल्या सकस अन्नाच्या अभावामुळे शरीरास आलेली रोगट स्थिती म्हणजे कुपोषण (अपपोषण) होय. कुपोषण ही संज्ञा अन्न कमी-अधिक प्रमाणात मिळणे, शरीराची अन्न-शोषणाची क्षमता कमी होणे किंवा शरीरातून अन्न-घटकांची…
स्तनी वर्गाच्या अपरास्तनी उपवर्गातील एक गण. चिचुंद्री, झाडावरील चिचुंद्री, छछुंदर (मोल) इ. प्राण्यांचा या गणात समावेश होतो. या गणाची जगभर १० कुले असून भारतात टुपाइडे, एरिनेसिइडे, सोरीसिडे आणि टालपिडे अशा…
कीटकविज्ञान ही प्राणिविज्ञानाची एक शाखा आहे. या शाखेत कीटकांची शरीररचना, निरनिराळ्या अवयवांचे कार्य, त्यांच्या सवयी, त्यांचे परस्परसंबंध, त्यांचे पर्यावरणाशी असणारे संबंध, पर्यावरणाचा त्यांच्यावर होणारा परिणाम, शरीराची वाढ, प्रजनन, जीवनचक्र, कीटकांचा…