बृहत्कल्पसूत्र : अर्धमागधी भाषेतील आगमेतर ग्रंथांमधील छेदसूत्रातील महत्त्वाचे सूत्र. याचे मूळनाव ‘कप्प’ असे आहे. परंतु दशाश्रुतस्कंधाच्या आठव्या अध्ययनात पर्युषणकल्पसूत्र आल्यामुळे याला बृहत्कल्पसूत्र असे म्हणतात. याचा कर्ता श्रुतकेवली भद्रबाहु आहे असे…
वक्रोक्तिजीवितम् : काव्यशास्त्रावरील एक संस्कृत ग्रंथ. कुंतक हा लेखक. भामहाने बीजरूपाने सांगितलेली वक्रोक्ति संकल्पना कुंतकाने सिद्धांत म्हणून प्रस्थापित केली. वक्रोक्ति हा काव्याचा महत्त्वाचा धर्म आहे आणि त्याच्या खेरीज काव्य संभवतच…
यशस्तिलक चम्पू : संस्कृतमधील एक जैन चम्पूग्रंथ. याचा काळ इ.स. ९५९. यातील कथेचा मूळ संदर्भ गुणभद्राच्या उत्तरपुराणात येतो. याचा कर्ता सोमदेव वा सोमप्रभसूरी हा दिगंबर जैनधर्मीय होता.तो स्वतःचा संबंध जैन…
सुवर्णप्रभास : बौद्धसंकर संस्कृतातील वैपुल्यसूत्रांच्या उत्तरकालीन ग्रंथांपैकी एक महत्त्वाचा ग्रंथ. महायान सूत्रसाहित्याच्या आकरग्रंथापैकी एक. सुवर्णप्रभास म्हणजे सोन्याचे तेज. या ग्रंथातील मौलिक विचार तेजयुक्त आहेत या अर्थाने हे ग्रंथशीर्षक दिले आहे.…
भगवती आराधना : आचार्य शिवार्य विरचित शौरसेनी प्राकृत भाषेतील जैनग्रंथ. जैनमुनींसाठी आवश्यक आचारसूत्रे आणि सल्लेखना या जैन धर्मातील जीवनविधीचे सांगोपांग वर्णन या ग्रंथात आहे. मूलत: या ग्रंथाचे नाव आराधना आहे…
पडवळ ही वनस्पती कुकर्बिटेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव ट्रायकोसँथस अँग्विना आहे. ही वर्षायू वेल भारतात सर्वत्र तिच्या फळांसाठी लागवडीखाली आहे. कलिंगड, काकडी या वनस्पतीही कुकर्बिटेसी कुलातील आहेत. पडवळाची वेल…
रात्रीच्या वेळी दिव्याकडे आकर्षित होणारा एक कीटक. पतंगांचा समावेश संधिपाद संघाच्या कीटक वर्गातील खवलेपंखी (लेपिडोप्टेरा) गणात होतो. त्यांना काही वेळा पाखरू किंवा पाकोळी असेही म्हटले जाते. पतंग आणि फुलपाखरे एकमेकांना…
पपई ही वनस्पती कॅरिकेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव कॅरिका पपया आहे. ही मूळची अमेरिकेच्या उष्ण प्रदेशातील असून मेक्सिकोत प्रथम तिची लागवड करण्यात आली. हल्ली या ओषधीय वृक्षाचा प्रसार जगातील…
पपनस ही लिंबाच्या प्रजातीतील एक वनस्पती आहे. रूटेसी कुलातील या वनस्पतीचे शास्त्रीय नाव सिट्रस मॅक्झिमा आहे. पपनसाचे फळ आकाराने नासपतीसारखे असून सिट्रस प्रजातीत सर्वांत मोठे आहे. ही वनस्पती मूळची मलेशिया…
सजीवांच्या आहाराच्या प्रकारानुसार ‘स्वोपजीवी आणि परजीवी’ असे दोन प्रकार आढळतात. बहुसंख्य वनस्पती हरितद्रव्याच्या साहाय्याने निसर्गातील मूलद्रव्ये आणि सूर्याच्या ऊर्जेचा वापर करून स्वत: अन्न बनवितात. अन्नाची स्वयंनिर्मिती आणि स्वयंवापर यांमुळे वनस्पती…
फुलातील परागकण त्याच फुलातील किंवा त्याच जातीच्या दुसऱ्या फुलातील जायांगाच्या कुक्षीवर जाऊन पडण्याच्या घटनेला परागण म्हणतात. सर्व आवृतबीजी (सपुष्प) आणि अनावृतबीजी वनस्पतींमध्ये फलन घडून येण्याआधी परागण व्हावे लागते. सायकस, पाइन…
एखाद्या द्रावणातील द्रवाचे अर्धपार्य पटलातून अतिसंहत द्रावणाकडे होणारे वहन. परासरण ही प्रक्रिया सर्व सजीवांच्या अस्तित्वासाठी आवश्यक असते. उदा., वनस्पती परासरणाद्वारे जमिनीतील पाणी मुळांमार्फत शोषून घेतात. प्राण्यांमध्ये पेशी आणि शरीरद्रव्ये (पेशीद्रव्य)…
परिसंस्थासमृद्ध वस्ती किंवा पर्यावरणपूरक वस्ती. नैसर्गिक पर्यावरणाला बाधा न आणता आरोग्यदायी मानवी विकास आणि भविष्यातील यशस्वी जीवनास पोषक कार्ये करणाऱ्या लोकसमूहाची वस्ती. सामाजिक, आर्थिक तसेच पारिस्थितिकी दृष्टीने शाश्वतक्षम जीवनाच्या ध्येयाने…
पर्यावरणाचा वैज्ञानिक दृष्टीने अभ्यास करणारी ज्ञानशाखा. एखाद्या सजीवास परिवेष्टित करणारे सजीव, निर्जीव, रासायनिक आणि भौतिक घटक म्हणजेच त्या सजीवाचे पर्यावरण होय. जैविक व अजैविक घटक मिळून परिसंस्था तयार होते. पर्यावरणविज्ञान…
मानवी कृतींमुळे पर्यावरणाची घटलेली गुणवत्ता वाढविणे व पर्यावरणाची स्थिती सुधारणे या ध्येयांसाठी जाणीवपूर्वक केलेली कृती. पर्यावरणाच्या अवनतीमुळे सर्व सजीवांच्या अस्तित्वाला धोका निर्माण झाला आहे. त्यामुळे पर्यावरणतज्ज्ञ, अभ्यासक, शासक, प्रशासक, सामाजिक…