मराठी विश्वकोश

खजूर (Date palm)

अ‍ॅरॅकॅसी म्हणजेच ताड, नारळ अशा पाम वृक्षांच्या कुलातील हा एक वृक्ष आहे. याच्या ओल्या फळांनाही खजूर म्हणतात. तसेच वाळविलेला खजूर म्हणजेच खारीक. या वनस्पतीचे शास्त्रीय नाव फिनिक्स डॅक्टिलिफेरा असे आहे. हा वृक्ष…

खंड्या (Kingfisher)

अ‍ॅल्सिडीनिडी या पक्षीकुलातील प्रामुख्याने मासे खाणार्‍या हा एक पक्षी आहे. या पक्ष्याच्या जगभर सु. ९० जाती असून त्या बहुतांशी उष्ण व समशीतोष्ण प्रदेशांत आढळतात. त्यांच्या आकारांत तसेच रंगांत विविधता असते.…

ग्लुकोज (Glucose)

ग्लुकोज हे कर्बोदक वर्गाच्या एकशर्करा (मोनोसॅकॅराइड) गटातील संयुग आहे. याचे रासायनिक सूत्र C6H12O6 आहे. यामधील एक कार्बनाचा अणू आल्डिहाइड (-CHO) या क्रियाशील गटाचा असल्यामुळे त्याचे ‘अल्डोहेक्झोज’ असे वर्गीकरण करतात. यालाच ग्रेप…

ग्लायकोजेन (Glycogen)

ग्लायकोजेन हे एक कर्बोदक आहे. मानव तसेच उच्चस्तरीय प्राण्यांच्या शरीरात ग्लुकोजचा संचय ग्लायकोजेनच्या रूपात केला जातो. ग्लायकोजेन ही ग्लुकोजपासून तयार होणारी बहुशर्करा असून तिचे रेणुसूत्र (C6H10O5)n असे आहे. ग्लायकोजेनच्या एका रेणूत…

ग्लायकॉलिसिस (Glycolysis)

चयापचय प्रक्रियेतील एक टप्पा. सजीवांच्या पेंशीमध्ये ग्लुकोजचे रूपांतर पायरुव्हिक आम्लात होण्याच्या जीवरासायनिक अभिक्रियेला ग्लायकॉलिसिस म्हणतात. या प्रक्रियेत एकूण दहा अभिक्रिया असून या सर्व अभिक्रिया पेशीद्रव्यात विकरांद्वारे घडून येतात. गूस्टाव्ह गेओर्ख…

ऑस्ट्रॅलोपिथेकस आफ्रिकानस (Australopithecus africanus)

ऑस्ट्रॅलोपिथेकस आफ्रिकानस (आफ्रिकॅनस) ही मानव आणि कपी यांची एक महत्त्वाची प्रजात. साधारण ३३ लक्षपूर्व ते २१ लक्षपूर्व या काळात ही प्रजात अस्तित्वात होती. ‘आफ्रिकानसʼ याचा अर्थ ‘आफ्रिकेत आढळलेला दक्षिणेकडील कपीʼ…

जंबुपार प्रारणाचे गुणधर्म व उपयोग (Properties and Application of Ultravoilet Radiation)

दृश्य प्रकाशाचे सर्व मूलभूत नियम जंबुपार प्रारणाना जसेच्या तसे लागू होतात. परावर्तन (Reflection), अपरिवर्तन (refraction) त्याचप्रमाणे व्यतिकरण (interference, दोन वा अधिक तरंगमालिका एकमेकींवर येऊन पडल्यामुळे घडून येणारा अविष्कार), विवर्तन (diffraction,…

जंबुपार प्रारण (Ultravoilet radiation)

विद्युत चुंबकीय प्रारणातील (Electromagnetic spectrum) ज्या किरणांची तरंगलांबी जांभळ्या रंगाच्या तरंगलांबीपेक्षा कमी आहे आणि क्ष-किरणांपेक्षा जास्त आहे, अशा कंपनांनी वर्णपटाचा मोठा भाग व्यापलेला आहे. त्यांना जंबुपार प्रारण म्हणतात. कंप्रतेनुसार (…

जॉर्ज एमील पॅलेड (George Emil Palade)

पॅलेड, जॉर्ज एमील : (१९ नोव्हेंबर १९१२ – ७ ऑक्टोबर २००८). रूमानियात जन्मलेले अमेरिकन पेशी जीवशास्त्रज्ञ. त्यांनी ऊती तयार करण्याचे तंत्र आणि प्रगत केंद्रोत्सारक तंत्रज्ञान विकसित केले. त्यांनी इलेक्ट्रॉन सूक्ष्मदर्शक…

ऑस्ट्रॅलोपिथेकस बहरेलगझाली (Australopithecus bahrelghazali)

ऑस्ट्रॅलोपिथेकस बहरेलगझाली हे दक्षिण व पूर्व आफ्रिकेच्या बाहेर मिळालेल्या ऑस्ट्रॅलोपिथेकसच्या पहिल्या प्रजातीचे नाव आहे. या प्रजातीविषयी फारशी माहिती उपलब्ध नाही. उत्तर मध्य आफ्रिकेतील चॅड (Chad) या देशात बाहर-एल-गझल नदीच्या सुकलेल्या…

ऑस्ट्रॅलोपिथेकस डेअिरेमेडा (Australopithecus deyiremeda)

ऑस्ट्रॅलोपिथेकस डेअिरेमेडा हे एका नव्याने सापडलेल्या ऑस्ट्रॅलोपिथेकस प्रजातीचे नाव आहे. इथिओपियात अफार भागात वोरान्सो-मिली या ठिकाणी इथिओपियन पुरामानवशास्त्रज्ञ योहानेस हाइली-सेलॅसी यांना या प्रजातीचे जीवाश्म आढळले (२०११). हे ठिकाण प्रसिद्ध ल्युसी…

डबल बेस (Double Bass)

या वाद्यास डबल बास असेही म्हणतात. पाश्चात्त्य वाद्यवृंदातील व्हायोलिनगटातील (फॅमिली) सर्वांत मोठे व खालच्या पट्टीचे एक तंतुवाद्य. ते संकरज (Hybrid) तंतुवाद्य असून त्यावर व्हायोलिनगट व गम्बा (वाद्य) यांचा प्रभाव आहे.…

नारायण मोरेश्वर खरे

नारायण मोरेश्वर खरे (Narayan Moreshwar Khare)

खरे, नारायण मोरेश्वर : (? १८८९ – ६ फेब्रुवारी १९३८). महाराष्ट्रातील एक प्रसिद्ध संगीतकार व संगीतशास्त्रावरील साक्षेपी लेखक. त्यांचा जन्म सातारा जिल्ह्यातील तासगाव येथे मध्यमवर्गीय कुटुंबात झाला. प्राथमिक व माध्यमिक…

तंतू प्रबलित काँक्रीट (Fiber Reinforced Concrete)

बांधकाम क्षेत्रामध्ये काँक्रीट विविध प्रकारे तयार केले जाते. यामध्ये समतल सिमेंट काँक्रीट (Plain Cement Concrete), स्वघनीकरण होणारे काँक्रीट (self compacting concrete), उच्च कार्यमान असलेले काँक्रीट (High-performance concrete), प्रबलित सिमेंट काँक्रीट (Reinforced…

जलचक्र (Water Cycle)

पृथ्वीच्या वातावरणात, पृष्ठभागावर आणि भूगर्भात सातत्याने होत असणाऱ्या पाण्याच्या हालचालीला जलचक्र किंवा जलस्थित्यंतर चक्र असे म्हणतात. पृथ्वीवरील पाण्याचे प्रमाण साधारणतः स्थिर आहे. परंतु हवेमध्ये (तापमान, वारा, पाऊस इ.) होणाऱ्या बदलांमुळे…