मराठी विश्वकोश

भाषिक कृती (Speech Acts)

उच्चारणाद्वारे केल्या जाणाऱ्या कृती म्हणजे भाषिक कृती. माणूस भाषेचा उपयोग फक्त माहिती देण्यासाठी करतो असे नाही तर भाषेद्वारे काही वेळा तो एखादी कृतीपण करतो. विनंती करणे, आज्ञा करणे, क्षमा मागणे,…

भाषाप्रभेदात्मक दृष्टीकोन (Typological Approach to Language))

शब्दांची रचना, वाक्यांतर्गत पदांचा क्रम अशा भाषिक गुणधर्मांच्या आधारे भाषांचे वर्गीकरण करण्याची पद्धती. भाषाविज्ञानामध्ये भाषांचे वर्गीकरण हे तीन दृष्टीकोनांतून केले जाते- १.कुलनिष्ठ (genealogical) २. स्थलनिष्ठ (areal) ३. प्रभेदात्मक (typological) भाषाप्रभेदात्मक…

बोधात्मक भाषाविज्ञान (Cognitive Linguistics)

भाषेचा आकलनाच्या दृष्टीकोनातून अभ्यास करणारी भाषा विज्ञानातील एक अभ्यासपद्धती . १९७० च्या दशकात निर्माण झालेली, गेल्या अर्धशतकभर विकसित होत असणारी व सद्य काळातील महत्वाची अशी ही अभ्यासपद्धती आहे. भाषिक आकलन…

पिजिन (Pidgin)

मर्यादित शब्दसाठा, सुलभ व्याकरण आणि संदेशवहनाला (कम्युनिकेशन) सोपी अशा मिश्रभाषा.पिजिन या मिश्रभाषा मूलतः फक्त बोलीभाषा किंवा जनभाषा (लिंग्वा फ्रँका) आहेत. बिझनेस या इंग्रजी शब्दाच्या उच्चारातील बदलातून पिजिन या शब्दाची निर्मिती…

क्रिओल (Creole)

क्रिओल : दोन किंवा अधिक भाषांच्या मिश्रणातून तयार होणारी भाषा. ही भाषा एका कार्यक्षेत्रापुरती मर्यादित न राहता एका सबंध पिढीची आणि त्यानंतर सबंध समाजाची निजभाषा किंवा मातृभाषा बनण्याची प्रक्रिया सुरू…

कट्टाबोली (Slang)

कट्टाबोली : युवावर्गाच्या भाषाव्यवहारातील भाषारुपासाठीची संज्ञा. समाजभाषाविज्ञानामध्ये सामाजिक घटकांमुळे निर्माण होणारी भाषिक विविधता हे अभ्यासाचे एक महत्वाचे क्षेत्र आहे. कोणत्याही भाषाव्यवहाराचे स्वरूप त्यातील सहभागी व्यक्तींचे परस्परसंबंध, त्यांची सामाजिक स्थाने, संभाषणाचा…

ऐतिहासिक भाषाविज्ञान (Historical Linguistics)

भाषेचा अभ्यास करण्याची पद्धती. भाषाभ्यासाच्या या पद्धतीत भाषेचा ऐतिहासिक आढावा घेतला जातो. भाषेचे पूर्वरूप आणि उत्तररूप यातील परस्परसंबंध तपासणे, हे या अभ्यासाचे एक उदिष्ट असते. तसेच अन्य तात्कालिक भाषांशी या…

हितोपदेश (Hitopdesh)

संस्कृतमधील नीतिकथांचा प्रसिद्ध ग्रंथ. पंचतंत्राचा हा बंगाली पाठ होय. बंगालचा राजा धवलचंद्र ह्याच्या आश्रयास असलेल्या नारायण पंडितांनी तो लिहिला. संस्कृत तज्ज्ञांच्या मते नारायण पंडित ११व्या किंवा १२व्या शतकात होऊन गेला…

समवकार (Samavkar)

संस्कृतमधील दशरूपकांपैकी म्हणजे दहा नाट्यप्रकारांपैकी एक रुपकप्रकार. नाट्यशास्त्राच्या चौथ्या अध्यायात म्हटले आहे की,नाट्यवेदाची निर्मिती करून तो भरतमुनींच्या स्वाधीन केल्यावर आणि नाट्यमंडपाची निर्मिती झाल्यावर ब्रह्मदेवाने स्वतः रचलेल्या 'अमृतमंथन' नावाच्या समवकाराचा प्रयोग…

शकुन्तला

शकुंतला : कविकुलगुरु कालिदासाच्या अभिज्ञानशाकुंतल या अजरामर नाटकाची नायिका आणि महाभारतातील एक स्त्रीपात्र. तिची कथा प्रथम महाभारताच्या आदिपर्वात आलेल्या शकुंतलोपाख्यानात आढळते. विश्वामित्र आणि मेनका यांची ही कन्या. जन्मतःच मातापित्यांनी तिचा अरण्यातच…

वीथी (Vithi)

शेवटचा रूपकप्रकार. सर्व रसांच्या लक्षणांनी समृद्ध,तसेच तेरा अंगांनी युक्त आणि एक अंक असलेली तसेच एका पात्राने किंवा दोन पात्रांनी अभिनीत करावयाची,अशा प्रकारची वीथीची रचना असते. वीथी सर्व रसांच्या लक्षणांनी युक्त…

मॉरिझ विंटरनिट्‌स (Moriz Winternitz)

विंटरनिट्‌स, मॉरिझ : (२३ डिसेंबर १८६३ - ९ जानेवारी १९३७). थोर प्राच्यविद्याविशारद. हिस्टरी ऑफ इंडियन लिटरेचर या ग्रंथाचे लेखक म्हणून ते विशेषतः ओळखले जातात. त्यांचा जन्म लोअर ऑस्ट्रियातील होर्न येथे…

राम पाणिवाद (Ram Paniwad)

राम पाणिवाद : (१७०७-१७७५). संस्कृत व प्राकृत या भाषांमध्ये काव्य-नाटक रचियता केरळमधील प्रसिद्ध साहित्यिक. त्यांचा जन्म केरळमधील मलबार जिल्ह्यातील किल्लिक्कुरीच्ची (संस्कृत-मंगलग्राम) येथे झाला. त्यांचे वडील नंबूतिरी (ब्राह्मण) होते व किल्लिक्कुरीच्ची…

लुई रनू (Louis Renou)

रनू, लुई : (२८ ऑक्टोबर १८९६ - १८ ऑगस्ट १९६६). फ्रेंच वेदाभ्यासक व भारतविद्यावंत.त्यांचा जन्म पॅरिसमध्ये सुशिक्षित कुटुंबात झाला. सुरुवातीच्या शिक्षणानंतर सॅयीलीमधील लायसी जॅन्सॉन विद्यालयात त्यांचा भारतविद्येशी परिचय झाला. स्वप्रयत्नांनी त्यांनी संस्कृत…

मेघदूत

महाकवी कालिदासलिखित संस्कृत खंडकाव्य. त्याची श्लोकसंख्या निरनिराळ्या प्रतीत १०० ते १२० दरम्यान आढळते; तथापि अधिकृत प्रतिप्रमाणे ती १११ आहे. दूतकाव्य नावाचा खण्डकाव्याचा उपप्रकार मेघदूतापासून रूढ झाला आणि मेघदूताची अनुसरण करणारी…