भारतातील बंगाल प्रांतातील नीळ उत्पादक शेतकर्‍यांनी मळेवाल्यांविरुद्ध केलेला प्रसिद्ध उठाव (१८५९-६०). हा उठाव ‘ब्लू म्यूटिनी’ म्हणूनही ओळखला जातो. मोगल काळापासून बिहारमधील नीळ प्रसिद्ध होती. १८ व्या शतकात बिहारमधील एक महत्त्वाचे…
ऊर्जा पडताळा म्हणजे ऊर्जा संवर्धनासाठी पद्धतशीर प्रयत्नांच्या दिशेने पहिली पायरी आहे. या प्रक्रियेमध्ये ऊर्जा वापराचा अभ्यास केला जातो आणि ऊर्जेचा खर्च कमी करण्यासाठी कोणत्या पर्यायांचा वापर केला जाऊ शकतो याचे…
अँकी/इआ : सुमेरियन जलदेवता. मेसोपोटेमियन देवतांमधील एक प्रमुख देव. तो अनु आणि नामू यांचा पुत्र मानला जातो. ह्या देवतामंडळातील अत्यंत चतुर देव मानला गेला आहे. त्याच्या चातुर्याच्या कथा सुमेरमध्ये सर्वश्रुत…
आलंबन या शब्दाचा सामान्य अर्थ म्हणजे ज्याच्या आश्रयाने वस्तू स्थिर राहते, ते स्थान होय. योगदर्शनामध्ये ‘ध्यान किंवा समाधीमध्ये चित्त ज्या विषयावर एकाग्र असते’, त्या विषयाला आलंबन अशी संज्ञा आहे. समाधि…
‘प्रसव’ किंवा ‘सर्ग’ याचा अर्थ सृष्टी किंवा निर्मिती असा आहे. ‘प्रतिप्रसव’ म्हणजे त्रिगुणात्मक सृष्टीचा क्रमश: मूळ कारणात लय होणे. प्रकृति म्हणजे सत्त्व, रजस्, तमस् या त्रिगुणांची साम्यावस्था होय. या अवस्थेतील प्रकृतीला…
योगदर्शनानुसार ज्या अवस्थेमध्ये चित्ताच्या कोणत्याही वृत्ति नसतात व पुरुषाला (आत्म्याला) कोणत्याही विषयाचे ज्ञान होत नाही, अशी अवस्था म्हणजे असम्प्रज्ञात समाधि होय. ज्या अवस्थेत सम्यक् (सम्) - यथार्थ आणि प्रकृष्ट (प्र)…
कॉर्व्हिनस, गुडरुन : (१४ डिसेंबर १९३१ — १ जानेवारी २००६). जर्मन प्रागैतिहासिक पुरातत्त्वज्ञ. त्यांचा जन्म पोलंडमध्ये श्टेट्सीन (श्टेटीन) येथे झाला. जर्मनीतील बॉन विद्यापीठातून पदवी घेतल्यानंतर त्या पुढील शिक्षणासाठी ट्युबिंगन विद्यापीठात…
आधुनिक काळाचे पुरातत्त्व या शाखेची संशोधन पद्धत सर्वसाधारणपणे ऐतिहासिक व मध्ययुगीन काळाच्या पुरातत्त्वासारखी आहे. या शाखेचे मुख्य उद्दिष्ट आधुनिक काळातील लोकजीवन आणि संस्कृती यांचा भौतिक अवशेषांच्या आधारे मागोवा घेणे हे…
जोशी, रामचंद्र : (? १९२० — ६ ऑक्टोबर १९९७). विख्यात भारतीय आद्य पुरातत्त्वीय भूवैज्ञानिक. त्यांचा जन्म कर्जत येथे झाला. फर्ग्युसन महाविद्यालयातून प्रथम श्रेणीत बी. एस्सी. पदवी घेतल्यानंतर (१९४२) त्यांनी मुंबई…
पुरातत्त्वविद्येच्या नागरी पुरातत्त्व या शाखेत शहरांचा पुरातत्वीय दृष्टीकोनातून सखोल अभ्यास केला जातो. या शाखेचा मुख्य भर नगरांचा आणि नागरीकरणाचा पुरातत्त्वीय पुराव्यांमधून मागोवा घेणे यावर आहे. शहरांचा उगम व विकास, नागरीकरणाची…
अंतराळ कायदा हा आंतरराष्ट्रीय कायद्याचा भाग आहे. अंतराळ कायद्यामध्ये जे कायदे अंतराळाचे नियमन करतात व अंतराळातील व अंतराळविषयक घडामोडींना लागू होतात, अशा सर्व कायद्यांचा समावेश यात होतो. त्यामुळे अंतराळ कायदा…
पुरातत्त्वविद्येची एक शाखा. ऐतिहासिक काळातील मानवी संस्कृतींकडे किंवा आधुनिक जगाच्या इतिहासाकडे पुरातत्त्वीय दृष्टीकोनातून पाहता येते, तर अगदी नजीकच्या काळातील घटना आणि घडामोडींकडेही तसेच बघता येईल या कल्पनेतून समकालीन पुरातत्त्व ही…
एक आसन प्रकार. या आसनाच्या अंतिम स्थितीत शरीराचा आकार उंटाप्रमाणे दिसतो म्हणून या आसनाला उष्ट्रासन असे म्हणतात. कृती : गुडघे जमिनीवर टेकवून उभे रहावे. पायाची बोटे मागील बाजूला जमिनीवर टेकलेली…
उत्कटासन हे शरीर संवर्धनात्मक आसन आहे. कारण यामध्ये मांड्या व पोटऱ्यांवर ताण येऊन तेथील स्नायू सुदृढ बनतात. या आसनाची कृती घेरण्डसंहितेत (२.२७) दिली आहे. हठप्रदीपिकेमध्ये (२. २६) बस्तीसाठी उत्कटासन करावे…
टेलफर्ड थॉमस : (९ ऑगस्ट १७५७ - २ सप्टेंबर १८३४) थॉमस टेलफर्ड या स्कॉटिश अभियंत्याचा जन्म डंफ्रिशायरमधील ग्लेंडिग्निग (Glendigning) येथे झाला. त्याच्या जन्मानंतर लवकरच वडलांचे निधन झाल्याने त्याचे प्राथमिक शिक्षण होऊ शकले…