मराठी विश्वकोश

चयापचय (Metabolism)

सजीवांच्या जीवनासाठी आवश्यक असलेले पदार्थ आणि ऊर्जा यांची पेशींद्वारे निर्मिती होत असताना घडून येणाऱ्या विविध रासायनिक प्रक्रिया. या प्रक्रियांमुळे सजीवांमध्ये वाढ आणि प्रजनन होते, त्यांची संरचना टिकून राहते आणि ते…

चपटकृमी (Platyhelminthes)

अपृष्ठवंशी प्राण्यांचा एक संघ. या संघात सुमारे १३,००० जाती आहेत. त्यांचे शरीर लांब, अधरीय पृष्ठ बाजूंनी चपटे व द्विपार्श्वसममित असते. प्राणिसृष्टीत बहुपेशीय प्राण्यांत तीन स्तरांचे शरीर पहिल्यांदा याच संघात निर्माण…

चतुर (Dragon Fly)

संधिपाद संघाच्या ओडोनेटा गणातील एक कीटक. या गणात ११ कुले आहेत. जगभरात त्यांच्या सु. ५,५०० जाती असून त्यांपैकी सु. ५०० जाती भारतात आढळतात. त्यांचे डिंभ जलचर असल्यामुळे ते तलाव, ओढे,…

चक्रवाक (Ruddy shelduck)

एका जातीचे बदक. हंस आणि बदके या पक्ष्यांचा समावेश ॲनॅटिडी कुलाच्या ज्या टॅडॉर्निनी उपकुलात होतो त्याच उपकुलात या पक्ष्याचा समावेश होतो. याचे शास्त्रीय नाव टॅडॉर्ना फेरुजीनिया आहे. हा स्थलांतर करणारा…

चंदनबटवा (Garden Orache)

चंदनबटवा ही ॲमरँटेसी कुलाच्या चिनोपोडिओइडी उपकुलातील वनस्पती असून तिचे शास्त्रीय नाव ॲट्रिप्लेक्स हॉर्टेन्सिस आहे. पालक, बीट या वनस्पतीदेखील या उपकुलात समाविष्ट आहेत. पश्चिम आशिया हे तिचे मूलस्थान असून यूरोप व…

चंदन (Sandalwood tree)

सुगंधी तेलासाठी प्रसिद्ध असलेला एक वृक्ष. हा वृक्ष सँटॅलेसी कुलातील असून जगभर चंदनाच्या साधारणपणे २५ जाती आहेत. हा मूळचा भारतीय वृक्ष असून भारत, चीन, श्रीलंका, मलेशिया, इंडोनेशिया, ऑस्ट्रेलिया ते हवाई…

चंडोल (Indian bushlark)

एक गाणारा पक्षी. या पक्ष्याचा समावेश पॅसेरिफॉर्मिस गणाच्या ॲलॉडिडी कुलामध्ये होतो. जगभर याच्या १८ प्रजाती असून या सर्व पक्ष्यांना सामान्यपणे चंडोल म्हणतात. भारतात खासकरून ॲलॉडा आणि मायराफ्रा प्रजातीचे चंडोल आढळत…

घोळ मासा (Croaker fish)

मत्स्य वर्गाच्या सायनिडी कुलात घोळ माशाचा समावेश होत असून त्याचे शास्त्रीय नाव प्रोटोनिबिया डायकँथस आहे. घोळ मासा आणि त्याची पिले कच्छच्या आखातापासून मुंबईपर्यंतच्या समुद्रात सापडतात. घोळ माशाची लांबी १५० ‒१८०…

घोळ: पाने व फुलांसहित

घोळ (Purslane)

घोळ ही औषधी वनस्पती पोर्चुलॅकेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव पोर्चुलॅका ओलेरॅसिया आहे. याच प्रजातीतील सन प्लँट (पो. ग्रँडिफ्लोरा) या वनस्पतीला सामान्यपणे रोझ मॉस किंवा मॉस रोझेस असेही म्हणतात. जगभर…

घोसाळे (Sponge gourd)

घोसाळे उष्ण प्रदेशातील एक वर्षायू वेल आहे. ही वनस्पती कुकुर्बिटेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव लुफा एजिप्टिका किंवा लुफा सिलिंड्रिका आहे. ही वेल मूळची भारतातील असून आशिया आणि आफ्रिका खंडांच्या…

चेरी (Cherry)

‘चेरी’ याच नावाच्या फळांसाठी प्रसिद्ध असलेला वृक्ष. हा रोझेसी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव प्रूनस ॲव्हियम आहे. यूरोप, अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने, ब्रिटन, टर्की, वायव्य आफ्रिका आणि पश्चिम हिमालयात सस.पासून सु.२,५००…

चेस्टनट (Chestnut)

फॅगेसी कुलातील कॅस्टानिया प्रजातीतील वनस्पतींना सामान्यपणे चेस्टनट म्हणतात. ओक, बीच या वनस्पतीही याच कुलातील आहेत. चेस्टनट मूळची उत्तर गोलार्धातील आहे. कॅस्टानिया प्रजातीमध्ये ८ ते ९ जाती असून त्यांपैकी युरोपीय चेस्टनट…

चित्ता (Cheetah)

एक मांसाहारी वन्य प्राणी. फेलिडी कुलातील या प्राण्याचे शास्त्रीय नाव ॲसिनोनिक्स जुबेटस आहे. आफ्रिका खंडात तो आढळतो. दाट वनांपेक्षा सपाट मैदानी गवताळ प्रदेश त्याला जास्त आवडतो. भारतात वायव्य दिशेला असलेल्या…

घोरपड (Bengal monitor)

सरीसृप वर्गाच्या स्क्वॅमाटा गणातील व्हॅरॅनिडी कुलातील सरडयासारखा दिसणारा परंतु त्याच्याहून आकाराने पुष्कळच मोठा प्राणी. उष्ण हवामान असलेल्या दक्षिण आफ्रिका, भारत, मलेशिया, ऑस्ट्रेलिया, न्यू गिनी इत्यादी देशांत घोरपडी आढळतात. सामान्यपणे नदया…

घोणस (Russell’s viper)

सरीसृप वर्गाच्या व्हायपरिडी कुलातील एक व‍िषारी साप. या वर्गातील डायोप्सिडा उपवर्गाच्या स्क्वॅमाटा गणातील सर्पेंटिस उपगणात जगातील सर्व सापांचा समावेश केला जातो. घोणसाचे शास्त्रशुद्ध वर्णन सर्वप्रथम १७९६ मध्ये स्कॉटलंडच्या पॅट्रिक रसेल…