(प्लांट कम्युनिकेशन). सामान्यपणे वनस्पतींना प्राण्यांप्रमाणे बुद्ध‍िमान समजले जात नाही. कारण वनस्पतींमध्ये प्राण्यांप्रमाणे स्पर्श, दृष्टी, श्रवण इ. क्षमतांसाठी कोणतेही इंद्रिय नसते, तसेच चेतासंस्था नसते. असे असूनही वनस्पतीची संदेशवहन यंत्रणा प्रगत असल्याचे…
(बॉटनी). जीवविज्ञानाची एक शाखा. या शाखेत वनस्पतींचा अभ्यास केला जातो. या अभ्यासात वनस्पतींची रचना, त्यांचे गुणधर्म व वर्गीकरण, त्यांच्या जैवरासायनिक प्रक्रिया, वनस्पतींचे रोग आणि सभोवतालच्या भौतिक घटकांशी त्यांची आंतरक्रिया, त्यांचे…
रक्तारुण. पृष्ठवंशी प्राण्यांच्या रक्तातील तांबड्या पेशींमध्ये आढळणारे लोहयुक्त (आयर्नयुक्त) प्रथिन. हीमोग्लोबिन हे फुप्फुसातील ऑक्सिजन रक्तावाटे शरीराच्या ऊतींकडे वाहून नेते आणि ऊतींमधील कार्बन डायऑक्साइड रक्तावाटे फुप्फुसाकडे आणते. सामान्यपणे प्रौढ निरोगी व्यक्तीच्या…
(गूज). एक पाणपक्षी. हंसांचा समावेश ॲन्सरिफॉर्मिस गणाच्या ॲनॅटिडी कुलात केला जातो. त्यांच्या ॲन्सर (करडा हंस) आणि ब्रँटा (काळा हंस) अशा दोन प्रजातींमध्ये एकूण सु. १९ जाती असून काही उपजाती आहेत.…
(शिफ्टिंग कल्टिव्हेशन). जमिनीवरील गवत, झाडेझुडपे तोडून व जाळून ती जमीन पिकांच्या लागवडीखाली आणणे आणि त्या जमिनीची सुपीकता कमी झाल्यावर याच प्रकारे दुसरी जमीन निवडून शेती करणे, या प्रकारच्या शेतीला ‘स्थलांतरित…
उभयचर वर्गाच्या युरोडेला (कॉर्डेटा) गणातील सरड्यासारखे दिसणारे प्राणी. युरोडेला गणाचे वैशिष्ट्य म्हणजे या गणातील प्राण्यांना डिंभ आणि प्रौढ दोन्ही अवस्थेत शेपटी असते. जगात सॅलॅमँडरांच्या सु. ३८० प्रजाती आढळतात. बहुतकरून ते…
(सनबर्ड). एक लहान व आकर्षक पक्षी. सूर्यपक्ष्यांचा समावेश पॅसेरिफॉर्मिस गणाच्या नेक्टॅरिनिइडी पक्षिकुलात केला जातो. जगात त्यांच्या १५ प्रजाती आणि १३२ जाती आहेत. भारतात त्यांच्या तीन जाती आढळून येतात. हिमालयात समुद्रसपाटीपासून…
निसर्गनियमांवर आधारलेली एक वैद्यकीय उपचारपद्धती किंवा वैद्यकीय शाखा. होमिओपॅथी पद्धतीला ‘समचिकित्सा पद्धती’ असेही म्हणतात. या उपचारपद्धतीचे सूत्र ‘सिमिलिया सिमिलिबस क्युरेंटर’ म्हणजेच ‘काट्याने काटा काढणे’ (सम: समं शमयति) हे आहे. होमिओपॅथी…
(ग्रीन बेल्ट). एखादे शहर, नगर व महानगर विकसित करीत असताना त्याभोवती राखून ठेवलेल्या अविकसित वनजमिनीला किंवा शेतजमिनीला हरित पट्टा म्हणतात. ही जागा शेती, बाग आणि वनीकरण यांकरिता वापरली जाते. तसेच…
(एण्डेंजर्ड स्पिशीज). सजीवांच्या ज्या जातीतील सजीवांची संख्या वेगाने कमी झालेली आहे अथवा सजीवांच्या ज्या जातीच्या अधिवासावर (निसर्गात राहण्याची जागा) प्रतिकूल परिणाम झालेला आहे आणि जिच्यातील सजीवांना विशेष संरक्षण न दिल्यास…
(ॲसोसिएशन इन लिव्हिंग ऑरगॅनिझम). दोन सजीवांमध्ये असलेल्या परस्परसंबंधांना सजीवांमधील साहचर्य म्हणतात. निसर्गात कोणताही सजीव एकटा राहू शकत नाही. प्रत्येक सजीवाचे इतर सजीवांबरोबर आणि परिस्थितीबरोबर साहचर्य घडून आलेले असते. सजीवांमधील साहचर्य…
(अल्गी). अत्यंत साधे शरीर असणाऱ्या, बहुधा गोड्या, मचूळ किंवा खाऱ्या पाण्यात किंवा त्यांच्या सान्निध्यात जगणाऱ्या व हरितलवके असलेल्या सजीवांना ‘शैवाल’ अथवा ‘शैवले’ म्हणतात. शैवालांचे वर्गीकरण कठीण आहे; कारण त्याच्यात क्लोरेला,…
(लायकेन). कवके आणि शैवाल किंवा कवके आणि सायनोबॅक्टेरिया संघातील जीवाणू यांच्या सहजीवनातून निर्माण झालेल्या जीवांना शैवाक म्हणतात. शैवाके जरी शैवालासारखी दिसत असली, तरी ती शैवाल नसतात. शैवाकांना मुळे नसतात, परंतु…
(ब्रायोफायटा). वनस्पतिसृष्टीतील भूवनस्पतींचा (जमिनीवरील वनस्पतींचा) एक उपगट. या उपगटातील वनस्पती असंवहनी असतात. म्हणजे त्यांच्यात पाणी वाहून नेणाऱ्या (प्रकाष्ठ) आणि अन्नघटक वाहून नेणाऱ्या (परिकाष्ठ) ऊती नसतात. शेवाळी वनस्पतींचे तीन विभाग आहेत;…
(हार्ट डिसीज). शरीराच्या सर्व ऊतींना रक्तपुरवठा करण्यासाठी हृदय हे इंद्रिय अविरत कार्य करीत राहणे अत्यावश्यक असते. जगात सु. २५% पेक्षा अधिक मृत्यू हृदयविकारांमुळे होतात. हृदयविकारांचे सर्व प्रकार संसर्गजन्य नसले तरी…