राज्यशास्त्र

पहिली घटना दुरुस्ती (भारतीय राज्यघटना) :  भारतीय राज्यघटनेतील पहिली घटनादुरुस्ती घटना अंमलात आल्याच्या दुसऱ्याच वर्षी १८ जून १९५१ मध्ये करण्यात ...

पोलादी पडदा : ‘आयर्न कर्टन’ या इंग्रजी संज्ञेचा मराठी प्रतिशब्द. ‘पोलादी पडदा’ या मार्मिक वाक्‌प्रचाराचा प्रयोग रशिया व इतर साम्यवादी ...

प्रत्यक्ष लोकशाही : लोकशाही शासन पद्धतीमध्ये प्रत्यक्ष आणि प्रातिनिधीक लोकशाही असे दोन महत्वाचे प्रकार आहेत. नागरिकांच्या प्रत्यक्ष सहभागावर आधारित राज्यव्यवस्था ...

प्रत्यावाहन : लोकशाही राज्यपद्धतीत लोक आपले प्रतिनिधी निवडून विधिमंडळात पाठवितात. अशा तऱ्हेने स्वत: निवडलेल्या प्रतिनिधीला त्याची मुदत संपण्यापूर्वी विधिमंडळातून परत ...

कायद्याची एक शाखा. प्रशासकीय खाती, स्थानिक शासन संस्था, शासकीय प्रमंडळे इ. प्रशासकीय यंत्रणांचे स्वरूप, अधिकार, त्यांच्या सेवकवर्गांविषयीचे नियम यांच्यांशी संबंधित ...

प्रशासनाची तटस्थता म्हणजे प्रशासनाचा राजकीय नि:पक्षपातीपणा किंवा त्याचे अराजकीय स्वरूप होय. याचा अर्थ असा की, सरकार कोणत्याही राजकीय पक्षाचे असले ...

प्रशासन व्यवस्थेत काम करणाऱ्यांनी लोकशाहीतील नीतिमूल्यांचे भान ठेवून आपण जनतेचे सेवक आहोत, या भावनेतून प्रशासन करावे व जनतेचे प्रश्न सोडवून ...

भारतीय संसदेद्वारा संविधानाच्या कलम ३२३ (अ) च्या अंमलबजावणीसाठी १९८५ मध्ये प्रशासकीय न्यायाधिकरण कायदा पारित करण्यात आला. ज्याचा उद्देश केंद्र, राज्य, ...

प्राचीन पश्चिमी राजकीय विचार : मानवजातीच्या ज्ञात इतिहासात मुख्यतः जेथे राज्यसंस्था निर्माण झाल्या, त्या संस्कृतींचाच इतिहास व्यवस्थित रीतीने नोंदला गेला ...

प्राचीन भारतीय राज्यशास्त्र : भारतामध्ये प्राचीन काळी राज्यशास्त्र ही एक ज्ञानाची शाखा अस्तित्वात आली. बृहस्पती, शुक्र, मनू, भीष्म, कौटिल्य हे ...

प्रातिनिधिक लोकशाही : आधुनिक काळात प्रातिनिधिक लोकशाही या अर्थाने केवळ ‘लोकशाही’ अशी संकल्पना वापरली जाते. कारण आधुनिक काळात लोकशाही स्वीकारणाऱ्या ...

फॉरवर्ड ब्लॉक : स्वातंत्र्यपूर्व काळातील भारतातील एक राजकीय पक्ष. संघटनात्मक प्रश्नावर म. गांधीजींशी तीव्र मतभेद झाल्यामुळे सुभाषचंद्र बोस यांनी काँग्रेसचा ...

बायर, फ्रिद्रिक : (२१ एप्रिल १८३७ – २२ जानेवारी १९२२). डॅनिश मुत्सद्दी व १९०८ च्या  शांततेच्या नोबेल पारितोषिकाचा सहमानकरी. जन्म ...

बंदीप्रत्यक्षीकरण : अटक केलेल्या व्यक्तीस प्रत्यक्ष न्यायालयापुढे हजर करण्यासाठी अवलंबिण्यात येणारी कायदेविषयक प्रक्रिया. तिला इंग्रजीमध्ये हेबिअस कॉपर्स ही संज्ञा आहे ...

बहुपक्ष पध्दती : भारतामध्ये अनेक पक्ष पन्नाशीच्या दशकापासून राज्य आणि राष्ट्रीय पातळीवर होते. म्हणून बहुपक्षपध्दती होती, असा त्याचा अर्थ होत ...

बहुमत : बहुमत ही एक राजकीय प्रक्रिया आणि सिद्धांताशी संबंधित संकल्पना आहे. सर्वाधिक मते, निर्विवाद बहुमत आणि विशेष बहुमत अशा ...

बहुमताची जुलूमशाही : प्रसिद्ध राज्यशास्त्रज्ञ तॉकविल व मिल यांनी बहुमताची जुलूमशाही या संकल्पनेची मांडणी केली आहे. जॉन स्टुअर्ट मिलच्या On ...

देसाई, दौलतराव उर्फ बाळासाहेब : (१० मार्च १९१० – २४ एप्रिल १९८३). महाराष्ट्राचे माजी मंत्री व लोकनेते. त्यांचा जन्म सातारा ...

बॅरन द एस्तौरनेल्स दी काँस्तां : फ्रेंच मुत्सद्दी व संसदपटू. पॉल हेन्री बेन्जामिन बुलेट असेही त्याचे नाव आहे. त्याचा जन्म ...

रशियन साम्यवादी क्रांतिकारी गट. रशियन सोशल डेमॉक्रॅटिक लेबर पार्टी (स्थापना १८९८) या मुळातील मार्क्सवादी पक्षाच्या १९०३ मध्ये लंडन येथे भरलेल्या ...