भाग ४ : लिंबू ते ज्ञानेंद्रिये
प्रा. राजा दीक्षित
प्रस्तावना


लिंबू ते ज्ञानेंद्रिये

विसावे शतक विज्ञानाचे असले, तरी एकविसावे शतक हे तंत्रज्ञानाचे आहे. तंत्रज्ञानाचा स्पर्श जीवसृष्टीतील प्रत्येक जीवाला झाला आहे. पृथ्वीवरील चराचर सृष्टीला व्यापणारी आपली पंचसृष्टी जीवसृष्टीच्या किमयेत सदोदित भर टाकत आहे. परंतु प्रचंड वेगाने पुढे जाणारे विज्ञान-तंत्रज्ञान हे जेवढे मानवी प्रगतीच्या दृष्टीने हिताचे, तेवढेच पर्यावरणीय दृष्टीने कधी कधी धोक्याचे ठरत आहे. हवामान बदल, पर्यावरणातील जागतिक तापन, जैविक संरक्षण व संवर्धन, कचरा व्यवस्थापन इत्यादींच्या अनुषंगाने शाश्वत विकास व ‘अजेंडा-२१’ या बाबी समाजात प्रकर्षाने महत्त्वाच्या ठरत आहेत. या सर्व बाबी अंतर्भूत करणारा ‘जीवसृष्टी आणि पर्यावरण’ या खंडाचा १९५ नोंदींचा चौथा भाग (लिंबू ते ज्ञानेंद्रिये) आता मराठी विश्वकोश कुमारांसाठी घेऊन येत आहे.

जीवसृष्टी आणि पर्यावरणातील विस्मित करणाऱ्या अनाकलनीय गोष्टींचा आकलनापर्यंतचा अद्भूत व रोमांचकारी प्रवास कुमार विश्वकोशाच्या स्वरूपात कुमारांना घडणार आहे. कुमार विश्वकोशाचा हा ज्ञान-ऐवज कुमारांच्या पिढीला ज्ञानसमृद्ध करायला आणि वैज्ञानिक दृष्टीकोन वृद्धिंगत करण्यास मदत करणारा आहे. यातील नोंदी कुमारांसाठी सोप्या, सुटसुटीत, रंगीत चित्रांसह विश्वसनीय आणि रोचक स्वरूपात आम्ही उपलब्ध करून देत आहोत.

हवा प्रदूषण (Air pollution)

हवा प्रदूषण

(एअर पोल्युशन). पृथ्वीच्या वातावरणात जेव्हा घातक किंवा अतिरिक्त प्रमाणातील पदार्थ मिसळतात, तेव्हा हवा प्रदूषण घडून येते. या पदार्थांत वायू, कण ...
हवामान बदल (Climate change)

हवामान बदल

(क्लायमेट चेंज). पृथ्वीच्या वातावरणात होत असलेले बदल, तसेच वातावरण आणि पृथ्वीच्या भूशास्त्रीय, रासायनिक, जैवभौगोलिक घटक यांच्यातील आंतरक्रियांमुळे होत असलेले बदल, ...
हंस (Goose)

हंस

(गूज). एक पाणपक्षी. हंसांचा समावेश ॲन्सरिफॉर्मिस गणाच्या ॲनॅटिडी कुलात केला जातो. त्यांच्या ॲन्सर (करडा हंस) आणि ब्रँटा (काळा हंस) अशा ...
हाडमोड्या ताप (Dengue)

हाडमोड्या ताप

(डेंग्यू). एक विषाणुजन्य रोग / ताप. डेंगी हा रोग डेन्व्ही (DENV) या विषाणूमुळे होणारा फ्ल्यूसारखा, तीव्र स्वरूपाचा आहे. ईडिस  प्रजातीच्या ...
हाडे (Bones)

हाडे

(बोन्स). हाडे म्हणजेच अस्थी. पृष्ठवंशी प्राण्यांच्या सांगाड्यातील हा अविभाज्य घटक असतो. हाडांमुळे शरीराला आधार आणि विशिष्ट आकार मिळतो, शरीरातील इंद्रियांचे ...
हिंग (Asafoetida / Devils dung)

हिंग

(ॲसाफेटिडा/डेव्हिल्स डंग). दैनंदिन मसाल्यातील एक आवश्यक घटक. हिंग हा पदार्थ जगाच्या वेगवेगळ्या भागांत मसाल्यासाठी वापरला जातो. एपिएसी (अंबेलिफेरी) कुलातील फेरूला ...
हिरडा (Myrobalan)

हिरडा

(मायरोबलान). एक औषधी वनस्पती. हिरडा हा पानझडी वृक्ष काँब्रेटेसी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव टर्मिनॅलीया चेब्युला आहे. हा वृक्ष दक्षिण ...
हिवताप (Malaria)

हिवताप

(मलेरिया). सूक्ष्मजीवांमुळे होणारा आणि डासांद्वारे प्रसार होणारा एक संक्रामक रोग. प्लास्मोडियम  प्रजातीच्या एकपेशीय, परजीवी सूक्ष्मजीवांमुळे हिवताप होतो. हिवताप मनुष्याला तसेच ...
हीमोग्लोबिन (Hemoglobin)

हीमोग्लोबिन

रक्तारुण. पृष्ठवंशी प्राण्यांच्या रक्तातील तांबड्या पेशींमध्ये आढळणारे लोहयुक्त (आयर्नयुक्त) प्रथिन. हीमोग्लोबिन हे फुप्फुसातील ऑक्सिजन रक्तावाटे शरीराच्या ऊतींकडे वाहून नेते आणि ...
हूपू (Hoopoe)

हूपू

एक रंगीबेरंगी आकर्षक पक्षी. हूपू हा पक्षी ब्युसेरोटिफॉर्मिस गणाच्या उपूपिडी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव उपूपा इपॉप्स आहे. उपूपिडी कुलात ...
हृदय (Heart)

हृदय

(हार्ट). शरीरातील अत्यंत महत्त्वाचे इंद्रिय. बहुसंख्य प्राण्यांमध्ये हृदय हे स्नायूंनी बनलेले इंद्रिय आहे. या इंद्रियाचे सतत स्पंदन म्हणजेच आकुंचन आणि ...
हृदयविकार (Heart disease)

हृदयविकार

(हार्ट डिसीज). शरीराच्या सर्व ऊतींना रक्तपुरवठा करण्यासाठी हृदय हे इंद्रिय अविरत कार्य करीत राहणे अत्यावश्यक असते. जगात सु. २५% पेक्षा ...
हेरिंग (Herring)

हेरिंग

समुद्रातील मोठ्या माशांचे अन्न म्हणून परिचित असलेला मासा. हेरिंग माशाचा समावेश अस्थिमत्स्य वर्गाच्या क्लुपिफॉर्मिस गणाच्या क्लुपिडी कुलात होतो. त्यांच्या क्लुपिया ...
होमिओपॅथी (Homeopathy)

होमिओपॅथी

निसर्गनियमांवर आधारलेली एक वैद्यकीय उपचारपद्धती किंवा वैद्यकीय शाखा. होमिओपॅथी पद्धतीला ‘समचिकित्सा पद्धती’ असेही म्हणतात. या उपचारपद्धतीचे सूत्र ‘सिमिलिया सिमिलिबस क्युरेंटर’ ...