आयुर्वेद

शरीरातील तीन दोषांपैकी एक दोष म्हणजे वात. वातालाच वायू असेही म्हणतात. वात आवश्यक प्रमाणात शरीरात असताना शरीरातील विविध व्यापार सुरळीत ...

विपाक ही आयुर्वेदातील एक वैशिष्ट्यपूर्ण संकल्पना आहे. अन्न व औषधे कशाप्रकारे कार्य करतात हे सांगण्यासाठी विपाक सांगितले आहेत. खाल्लेल्या अन्नावर ...

विरेचन हे आयुर्वेदात वर्णन केलेल्या पंचकर्मांपैकी एक कर्म होय. विरेचन म्हणजे विशेष प्रकारचे रेचन अर्थात शौचाच्या मार्गाने शरीराची शुद्धी करणे ...

वीर्य हा शब्द सामर्थ्य, पराक्रम, शक्ती, पुरुषामधील शुक्र (Semen) या अर्थांनी वापरला जातो. औषधांच्या संदर्भात ‘ज्याच्यामुळे वनस्पती किंवा औषधी आपले ...

व्यायाम म्हणजे शरीराची अशी विशिष्ट हालचाल जी केल्यामुळे शरीराचे बल वाढते व सोबतच शरीराचे संतुलन साधले जाते. व्यायामाचे हे लाभ ...

काणे, शांताराम गोविंद  (१७ मार्च १९४३). भारतीय संशोधक. काणे यांनी आय्.आय्.टी. (इंडियन इंस्टिट्यूट ऑफ इंडिया) पवई येथे आयुर्वेदिक भस्मावर संशोधन ...

आयुर्वेदानुसार शरीरातील सात धातूंपैकी हा शेवटचा धातू. आहारापासून सर्वप्रथम रसधातूची व यानंतर क्रमाक्रमाने पुढील धातूंची निर्मिती होते. यानुसार अस्थिधातूपासून शुक्रधातूची ...

रस म्हणजे चव होय. आयुर्वेदानुसार रसना म्हणजे जीभ. जीभ या इंद्रियाने ज्या अर्थाचे (विषयाचे) ज्ञान होते त्याला रस म्हणतात. रस ...

सारत म्हणजे धातुघटकांच्या ऊतकांचे उत्तम बल, त्यांचे योग्यप्रमाण व गुणवत्ता होय; तर सारता म्हणजे धातूंची विशुद्धता होय. आयुर्वेदशास्त्राने नेहमीच शरीरातील ...

सुरण ही वनस्पती कंदवर्गीय असून ती अळूच्या कुलातील आहे. हिंदीमध्ये जिमीकंद, इंग्रजीमध्ये एलेफंट्स फूट यॅम, संस्कृतमध्ये अर्शोघन, कण्डूल, चित्रदण्डक, कन्दनायक, ...

सुवर्ण म्हणजे सोने. प्राशन करणे म्हणजे पिणे अथवा पाजणे. सुवर्ण प्राशनाचा अंतर्भाव लेहन या प्रकारात होतो. लेहन म्हणजे चाटवणे. काश्यपसंहितेनुसार ...

अपरापतनानंतर म्हणजेच वार पडून गेल्यानंतर प्रसव प्रक्रिया पूर्ण होते, त्यानंतर त्या स्त्रीला सूतिका असे संबोधले जाते. पूर्वी योग्य प्रसव होण्यासाठी ...

शरीरामध्ये असणाऱ्या आप धातूला सोम असे म्हणतात. सोम म्हणजे पांढरा तसेच सोम म्हणजे चंद्र. चंद्र हे तेजाचे प्रतीक आहे. म्हणूनच ...

आयुर्वेदातील एक वैशिष्ट्यपूर्ण संकल्पना. याला रसायनी, नाडी, पंथ, मार्ग, शरीर छिद्र, संवृत, असंवृत, स्थान, आशय आणि निकेत असे पर्यायी शब्द ...

स्नेहन ही आयुर्वेदात पंचकर्म करण्यापूर्वीची तांत्रिक प्रक्रिया आहे व वाढलेला वातदोष कमी करण्याचीही प्रक्रिया आहे. स्नेह म्हणजे स्निग्धपदार्थ. ज्यामुळे शरीराला ...

‘स्वेदन’ ही आयुर्वेदात पंचकर्म करण्यापूर्वीची, स्नेहनानंतर करण्याची एक तांत्रिक प्रक्रिया आहे. तसेच वातदोष आणि कफदोष ह्यांनी होणाऱ्या रोगांमधे चिकित्सा म्हणून ...