
अगदतंत्र / विषतंत्र (Toxicology & forensic medicine)
विषतंत्राला आयुर्वेदीय परिभाषेत ‘अगदतंत्र’ असे म्हटले आहे. अगद म्हणजे ‘विषनाशन’ होय. अशाप्रकारे विष आणि त्यांची औषधे इत्यादींचे अभ्यास करणारे शास्त्र ...

अस्थिधातु (Asthi Dhatu)
शरीराला मूर्त रूप देणाऱ्या घटकांना आयुर्वेदात धातू असे म्हणतात. धातू पोषण क्रम विचारात घेतल्यास, एकूण सात धातूंपैकी अस्थीधातू हा पाचव्या ...

आचार रसायन
आचार म्हणजे आचरण व रसायन म्हणजे उत्तम दर्जाचे, गुणवत्तेचे शरीर घटक आणि धातू उत्पत्तीसाठीची विशेष चिकित्सा होय. वास्तविक पाहता रसायन ...

आम
आम ही आयुर्वेदातील वैशिष्ट्यपूर्ण संकल्पना आहे. आम याचा शब्दश: अर्थ अर्धवट पचलेले किंवा कच्चे असा आहे. शरीराचे पोषण होण्यासाठी घेतलेल्या ...

आयुष : चिकित्सा प्रणाली (Ministry of AYUSH)
आयुष चिकित्सा प्रणाली अंतर्गत भारतीय चिकित्सा पद्धतींचा समावेश होतो. प्रामुख्याने आयुर्वेद, योग आणि नॅचरोपॅथी, युनानी, सिद्ध, होमिओपॅथी या शास्त्रांमधील अभ्यासक्रम ...

आयुष (Ayush)
आयुष ही वैद्यक क्षेत्रांत संशोधन करणारी भारत सरकारची संस्था आहे . आयुर्वेद, सिद्ध, युनानी आणि होमिओपॅथी या चार (योग आणि ...

आसव-अरिष्ट (Asava Arishta)
औषधे दीर्घकाळपर्यंत टिकून राहावीत यासाठी आसव-अरिष्टे तयार केली जातात. ही रोगांनुसार विविध प्रकारच्या वनस्पतींपासून बनवितात. आसव अरिष्ट करण्यासाठी प्रथम एक ...

ऋतुचर्या (Ritucharya)
व्यक्तीला स्वस्थ राहण्यासाठी आयुर्वेद शास्त्राने आहार आणि विहार यांचे योग्य पालन करण्यासाठी काही नियम सांगितले आहेत. हे नियम देश, काल, ...

औषध सेवन काल (Time of Drug administration)
कोणत्याही रोगाची चिकित्सा करताना औषधांच्या निवडी इतकेच औषध घेण्याच्या वेळेला महत्त्व आहे. त्यालाच ‘औषध सेवन काल’ किंवा ‘भेषज काल’ असे ...

कफदोष (Kapha Dosha)
शरीरातील तीन दोषांपैकी एक दोष म्हणजे कफ. कफाला श्लेष्मा असेही म्हणतात. कफ आवश्यक प्रमाणात शरीरात असताना शरीरातील व्यापार सुरळीत चालण्यास ...

कर्णपूरण (Karna Purana)
कर्ण म्हणजे कान व पूरण म्हणजे भरणे. कानात एखादे पातळ औषध किंवा औषधीयुक्त तेल टाकण्याच्या क्रियेला कर्णपूरण म्हणतात. यास कर्णतर्पण ...

गंडूष व कवल (Gandusha and Kaval)
गंडूष म्हणजे तोंडात औषध धरून ते न गिळता केली जाणारी उपचारात्मक क्रिया. गंडूषासोबत कवल या क्रियेचा विचार ग्रंथांत नेहमी एकत्रितपणे ...

गुण
सृष्टीतील प्रत्येक वस्तूचे एक विशिष्ट लक्षण असते ज्यामुळे आपल्याला त्या वस्तूच्या स्वरूपाचे किंवा त्याच्या कामाचे ज्ञान होते. वस्तूच्या या विशिष्ट ...

जारण
आयुर्वेदात विविध धातूंचा उपयोग औषधी स्वरूपात केला जातो. हे धातू वेगवेगळ्या पद्धतींनी शुद्ध करून ते शरीरात कुठल्याही प्रकारची हानी उत्पन्न ...

जोशी, प्रभाकर तानाजी ( Joshi, Prabhakar Tanaji)
जोशी, प्रभाकर तानाजी (५ जानेवारी, १९३४ – ) प्रभाकर तानाजी जोशी यांचे आयुर्वेदाचे शिक्षण नाशिक व पुणे येथे झाल्यांनतर त्यांनी ...

त्रयोपस्तंभ
त्रयोपस्तंभ या शब्दाची फोड ‘त्रय उपस्तंभ’ अशी होते. त्रय उपस्तंभ म्हणजे ‘तीन खांब’. आयुर्वेदानुसार आरोग्याची इष्टतम अवस्था किंवा ‘स्वास्थ्य’ हे ...

दोष (त्रिदोष) Dosha-Ayurveda
व्यवहारात दोष हा शब्द उणीव किंवा व्यंग या अर्थाने वापरला जातो. आयुर्वेदात मात्र दोष हा शब्द शरीर आणि मनाच्या क्रिया ...

द्रव्य
सृष्टीतील सजीव व निर्जीव पदार्थाला आयुर्वेदामध्ये ‘द्रव्य’ असे म्हटले जाते. या द्रव्यांमध्ये काही विशिष्ट गुण असतात. त्यामुळे ती द्रव्ये काही ...

धातु (आयुर्वेद) (Dhatu-Ayurveda)
आयुर्वेदानुसार ‘धातु’ या शब्दाचा अर्थ शरीराला धारण करणारे घटक असा होतो. ‘धातु’ शब्दातील ‘धृ-धारयति’ या क्रियापदाचा अर्थ धारण करणे, पोषण ...