
अद्वयतारकोपनिषद् (Advayatarakopanishad)
अद्वयतारकोपनिषद् शुक्लयजुर्वेदाशी संबंधित आहे. या उपनिषदामध्ये राजयोगाचे वर्णन आले आहे. या उपनिषदात वर्णन केलेल्या योगाला तारकयोग असे नाव आहे. प्रस्तुत ...

ईश्वरप्रणिधान (Ishvarapranidhana)
ईश्वरप्रणिधान म्हणजे ईश्वराची भक्ती. योगसूत्रांमध्ये ‘ईश्वरप्रणिधानाद्वा|’ (पातञ्जल योगसूत्र १.२३), ‘तप:स्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि क्रियायोग:|’ (पातञ्जल योगसूत्र २.१) आणि ‘शौचसन्तोष तप:स्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमा:|’ (पातञ्जल योगसूत्र ...

कुंडलिनी (Kundalini)
हठयोगात कुंडलिनी शक्तीला आत्यंतिक महत्त्व आहे. घेरण्डसंहिता आणि हठप्रदीपिका या ग्रंथांमध्ये कुंडलिनी शक्तीचे वर्णन आढळते. कुंडलिनी शक्तीची ईश्वरी, कुंडली, बालरंडा, ...

गोरक्षशतकम् (Gorakshashatakam : a treatise on Yoga)
गोरक्षशतकम् हा गोरक्षनाथ यांनी लिहिलेला पद्यग्रंथ आहे. गोरक्षनाथांच्या काळाबद्दल मतभेद असून ते ७ वे ते १५ वे शतक या दरम्यान ...

घेरण्डसंहिता (Gheranda Samhita)
हठयोगावरील संस्कृत भाषेतील महत्त्वाचा पद्यग्रंथ. संहिता म्हणजे संग्रह अथवा विशिष्ट पद्धतीने केलेली मांडणी. हठयोगावर गोरक्षसंहिता, हठयोगप्रदीपिका, घेरण्डसंहिता आणि शिवसंहिता हे ...

जाबालदर्शनोपनिषद् (Jabaldarshanopnishad)
जाबालदर्शनोपनिषद् हे सामवेदाशी संबंधित असलेले उपनिषद् आहे. यालाच दर्शनोपनिषद् असे म्हणतात. या उपनिषदामध्ये योगशास्त्रातील संकल्पनांचा विचार पातंजल योगाबरोबरच किंबहुना त्यापेक्षा ...

तत्त्वसमाससूत्र (Tattvasamasasutra)
तत्त्वसमाससूत्र हा सूत्ररूप ग्रंथ इसवी सनाच्या चौदाव्या किंवा पंधराव्या शतकात निर्माण झाला. त्याच्या कर्त्याविषयी निश्चित माहिती उपलब्ध नाही. काही विद्वानांच्या ...

बृहद्योगियाज्ञवल्क्यस्मृति (Brihadyogiyajnavalkyasmriti)
हा ग्रंथ स्मृतिवाङ्मयात मोडतो. या स्मृतिमध्ये योगशास्त्रविषयक विवेचन असल्यामुळे योगशास्त्राच्या दृष्टीनेही ती महत्त्वाची मानली जाते.या ग्रंथाची रचना नवव्या शतकाच्या पूर्वी ...

योगकर्णिका (Yogakarnika)
योगकर्णिका हा नाथ अघोरानंद निर्वाणी यांचा योगविषयक पद्य उताऱ्यांचे संकलन असलेला ग्रंथ आहे. अघोरानंद हे अघोरानंदनाथ या नावानेही ओळखले जातात ...

योगतत्त्वोपनिषद् (Yogatattva Upanishad / Yogatattvopanishad)
योगतत्त्वोपनिषद् कृष्णयजुर्वेदाशी संबंधित असून यामध्ये भगवान विष्णूंनी ब्रह्मदेवाला कैवल्यप्राप्ती करून देणारा योगमार्ग विशद करून सांगितला आहे. ह्या उपनिषदात एकूण १४२ ...

योगतारावली (Yoga taravali)
योगतारावली हा राजयोग आणि हठयोग यांवरचा ग्रंथ असून तो कोणी व कधी लिहिला ह्याविषयी निश्चित माहिती उपलब्ध नाही. तथापि तो ...

योगवासिष्ठ (Yogavasishtha)
योगवासिष्ठ हा ग्रंथ उत्तररामायण, वसिष्ठ महारामायण, मोक्षोपायसंहिता या नावांनी देखील ओळखला जातो. हा ग्रंथ वाल्मिकींची रचना आहे, असे मानले जाते ...

योगशिखा-उपनिषद्
योगशिखा-उपनिषद् (योगशिखोपनिषद्) हे कृष्ण यजुर्वेदाचे उपनिषद् पद्य शैलीत असून योगविषयक उपनिषदांमध्ये त्याची गणना केली जाते. प्रस्तुत उपनिषदामध्ये गुरू (महेश्वर) आणि ...

योगसारसंग्रह
योगसारसंग्रह हा आचार्य विज्ञानभिक्षूंनी लिहिलेला ग्रंथ आहे. त्यांनी लिहिलेल्या योगवार्त्तिक या व्यासभाष्यावरील विस्तृत टीकेनंतर योगमताचे सार म्हणून योगसारसंग्रह हा ग्रंथ ...

योगसूत्रे (Yoga Sutras)
‘योगसूत्रे’ हा ग्रंथ योगदर्शनचा पाया आहे. इ. स. पूर्व २ रे शतक हा सर्वसाधारणपणे योगसूत्राचा काळ समजला जातो. योगसूत्रांच्या संख्येविषयी ...

वराहोपनिषद् (Varaha Upanishad)
वराह रूपातील भगवंतांनी महामुनी ऋभु यांना सांगितलेले तत्त्वज्ञान हा वराह उपनिषदाचा विषय आहे. ह्यात एकूण पाच अध्याय असून त्यांत भगवंतांनी ...

व्यासभाष्य (Vyasa Bhashya)
पतंजलि मुनींनी रचलेल्या योगसूत्रांवर लिहिलेले सर्वांत प्रसिद्ध भाष्य. इ. स. पू. सुमारे दुसऱ्या शतकात महर्षि पतंजलींनी १९५ योगसूत्रे लिहिली. योग ...

शाण्डिल्योपनिषद्
महर्षि शाण्डिल्य ह्यांनी सांगितलेले ब्रह्मज्ञान म्हणजे शाण्डिल्योपनिषद् होय. हा ग्रंथ गद्य-पद्यात्मक असून त्यात एकूण तीन अध्याय आहेत. त्यातील वर्ण्य विषय ...

शिवसंहिता (Shivasamhita)
हा हठयोगावरील संस्कृत भाषेतील ग्रंथ असून तो पद्यात्मक आहे. त्याचा काळ १७ वे शतक मानला जातो. ग्रंथाचा कर्ता कोण आहे ...

षष्टितन्त्र / षष्टितंत्र (Shashti-tantra)
संस्कृतमध्ये ‘षष्टि’ म्हणजे साठ आणि ‘तन्त्र’ म्हणजे दर्शन/ज्ञानशाखा. ज्या तत्त्वज्ञानामध्ये वेगवेगळ्या साठ तत्त्वांचे विवेचन केलेले आहे, त्या सांख्य तत्त्वज्ञानावरील महत्त्वपूर्ण ...