भाग ३ : पांगारा ते लाजाळू
डॉ. हेमचंद्र प्रधान
प्रस्तावना

पांगारा ते लाजाळू

विसावे शतक विज्ञानाचे असले, तरी एकविसावे शतक हे तंत्रज्ञानाचे आहे. तंत्रज्ञानाचा स्पर्श जीवसृष्टीतील प्रत्येक जीवाला झाला आहे. पृथ्वीवरील चराचर सृष्टीला व्यापणारी आपली पंचसृष्टी जीवसृष्टीच्या किमयागरात सदोदित भ्र टाकत आहे. परंतु गरुडझेपाने उंचावणारे विज्ञान-तंत्रज्ञान हे जेवढे मानवी प्रगतीच्या दृष्टीने हिताचे तेवढेच पर्यावरणीय दृष्टीने कधी-कधी धोक्याचे ठरत आहे. पर्यावरणातील जागतिक तापन, हवामान बदल, कचरा व्यवस्थापन, जैविक संरक्षण व संवर्धन इ.च्या अनुषंगाने शाश्वत विकास व अजेंडा २१ या बाबी समाजात प्रकर्षाने महत्वाारच्या ठरत आहेत. या सर्व बाबी अंतर्भूत करणारा जीवसृष्टी आणि पर्यावरणाचा भाग तिसरा पांगारा ते लाजाळू (सु. २५१ नोंदी) हा ज्ञान-ऐवज कुमारांसाठी मराठी विश्वकोश घेऊन येत आहे.

जीवसृष्टी आणि पर्यावरणातील विस्मीत करणाऱ्या अनाकलनीय गोष्टींचा आकलनापर्यंतचा अद्भूत व रोमांचकारी प्रवास कुमार विश्वकोशाच्या स्वरूपात कुमारांना होणार आहे. कुमार विश्वकोशाचा हा ज्ञान-ऐवज कुमारांच्या पिढीला ज्ञानसमृद्ध करायला आणि वैज्ञानिक दृष्टीकोन वृद्धिंगत करण्यास मदत करणारा आहे. यातील नोंदी कुमारांसाठी सोप्या, सुटसुटीत, रंगीत चित्रांसह, ध्वनिमुद्रित स्वरूपात आपणास उपलब्ध करून देत आहोत.

पाकट (Stingray)

पाकट

कास्थिमत्स्य वर्गाच्या सेलॅची उपवर्गातील हायपोट्रेमॅटा गणात रे माशांचा समावेश होतो. भारताच्या पश्‍चिम किनाऱ्‍यावर आढळणाऱ्‍या डॅसिॲटिडी मत्स्य कुलातील एका रे माशाला ...
पाकोळी (Swift)

पाकोळी

पाकोळी पक्ष्याचा समावेश पक्षिवर्गाच्या ॲपोडिफॉर्मिस गणाच्या ॲपोडिडी कुलात केला जातो. त्याच्या सु. २० प्रजाती व सु. ९५ जाती असून बहुतेक जाती ...
पाखरू मासा (Flying fish)

पाखरू मासा

पाण्याच्या पृष्ठाबाहेर काही वेळ तरंगणारा एक सागरी मासा. अस्थिमत्स्य वर्गाच्या बेलॉनिफॉर्मिस गणाच्या एक्झॉसीटिडी कुलात त्याचा समावेश होतो. या कुलातील माशांना ...
पांगारा (Indian coral tree)

पांगारा

एक काटेरी पानझडी वृक्ष. पांगारा या वृक्षाचा फॅबेसी कुलात समावेश केला जातो. त्याचे शास्त्रीय नाव एरिथ्रिना इंडिका असे आहे. एरिथ्रिना ...
पाचुंदा (Caper)

पाचुंदा

पाचुंदा हा लहान वृक्ष कॅपॅरेसी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव कॅपॅरिस ग्रँडिस आहे. तरटी, वाघाटी इत्यादी वृक्षांचा समावेश कॅपॅरिस प्रजातीमध्ये ...
पाडळ (Fragrant padri tree)

पाडळ

पाडळ या पानझडी वृक्षाचा समावेश बिग्नोनिएसी कुलात होत असून त्याचे शास्त्रीय नाव स्टेरिओस्पर्मम चेलोनॉइडिस आहे. बिग्नोनिया चेलोनॉइडिस, बिग्नोनिया सॉव्हिओलन्स, स्टेरिओस्पर्मम ...
पांढरा कुडा  (Connessi bark tree)

पांढरा कुडा

पांढरा कुडा हा लहान पानझडी वृक्ष आहे. त्याचा समावेश ॲपोसायनेसी कुलात होत असून त्याचे शास्त्रीय नाव होलॅऱ्हीना अँटिडिसेंट्रिका आहे. करवंद, ...
पांढरी सावर (Kapok tree)

पांढरी सावर

पांढरी सावर हा पानझडी वृक्ष माल्व्हेसी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव सिबा पेंटाण्ड्रा आहे. तो मूळचा मध्य अमेरिकेतील आणि पश्‍चिम ...
पांढरूक (Sterculia gum)

पांढरूक

पांढरूक हा स्टर्क्युलिएसी कुलातील वृक्ष असून त्याचे शास्त्रीय नाव स्टर्क्युलिया यूरेन्स आहे. तो मूळचा भारत, म्यानमार आणि श्रीलंका या देशांतील ...
पाणकणीस (Bulrush)

पाणकणीस

पाणकणीस ही टायफेसी कुलातील एकदलिकित वनस्पती असून तिचे शास्त्रीय नाव टायफा अँग्युस्टिफोलिया आहे. ती टायफा अँग्युस्टॅटा  या शास्त्रीय नावानेही ओळखली ...
पाणकावळा (Cormorant)

पाणकावळा

एक पाणपक्षी. पाणकावळ्याचा समावेश पक्षिवर्गाच्या पेलिकनीफॉर्मिस गणाच्या फॅलॅक्रोकोरॅसिडी कुलात होतो. जगात या पक्ष्याच्या सु. ४० जाती आहेत. भारतीय उपखंडात लहान ...
पाणकोंबडी (Common moorhen)

पाणकोंबडी

पाणथळ जागी आढळणारा एक पक्षी. पाणकोंबडीचा समावेश ग्रुईफॉर्मिस गणाच्या रॅलिडी कुलात होतो. ध्रुवीय प्रदेश किंवा उष्ण प्रदेशातील वर्षावने वगळता जगात ...
पाणकोळी (Pelican)

पाणकोळी

मासे पकडणारा एक पाणपक्षी. पक्षिवर्गाच्या पेलिकॅनीफॉर्मिस गणाच्या पेलिकॅनिडी कुलात पाणकोळी या पक्ष्याचा समावेश होतो. जगात सर्वत्र त्याच्या ७­८ जाती आहेत ...
पाणघोडा (Hippopotamus)

पाणघोडा

पाणघोडा (हिप्पोपोटॅमस अँफिबियस) एक सस्तन प्राणी. पाणघोड्याचा समावेश समखुरी गणाच्या हिप्पोपोटॅमिडी कुलात करतात. हिप्पोपोटॅमस हा शब्द ग्रीक भाषेतील असून त्याचा ...
पाणमांजर (Otter)

पाणमांजर

स्तनी वर्गाच्या मांसाहारी गणाच्या मुस्टिलिडी कुलातील एक प्राणी. ऑस्ट्रेलिया आणि न्यूझीलंड हे सागराने वेढलेले देश वगळता पाणमांजर जगात सर्वत्र आढळते ...
पाणविंचू (Water scorpion)

पाणविंचू

स्वच्छ व गोड्या पाण्याच्या डबक्यात आढळणारा एक कीटक. कीटक वर्गाच्या हेमिप्टेरा गणातील हेटेरोप्टेरा उपगणाच्या नेपिडी कुलात त्याचा समावेश होतो. या ...
पान (Leaf)

पान

सर्व संवहनी वनस्पतींचा एक महत्त्वाचा अवयव. पाने हिरव्या रंगाची असून खोडावर वाढतात आणि सहज दिसून येतात. पानांमधील हरितद्रव्य आणि पानांची ...
पानफुटी (Life plant)

पानफुटी

पानफुटी (ब्रायोफायलम पिनॅटम): पाने पानफुटी ही क्रॅसुलेसी कुलातील बहुवर्षायू वनस्पती असून तिचे शास्त्रीय नाव ब्रायोफायलम पिनॅटम आहे. ती कलांचो पिनॅटा ...
पापलेट (Pomfret)

पापलेट

पापलेट हा पॉम्फ्रेट या इंग्रजी शब्दाचा अपभ्रंश आहे. बाजारात तीन प्रकारचे मासे पापलेट म्हणून ओळखले जातात. त्यांचा रंग रुपेरी, पांढरा ...
पारिजातक (Night flowering jasmine)

पारिजातक

सुगंधी फुलांसाठी प्रसिद्ध असलेली एक वनस्पती. पारिजातक ओलिएसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव निक्टॅन्थस आर्बर-ट्रिस्टिस आहे. जाई, जुई व मोगरा ...