
अगदतंत्र / विषतंत्र (Toxicology & forensic medicine)
विषतंत्राला आयुर्वेदीय परिभाषेत ‘अगदतंत्र’ असे म्हटले आहे. अगद म्हणजे ‘विषनाशन’ होय. अशाप्रकारे विष आणि त्यांची औषधे इत्यादींचे अभ्यास करणारे शास्त्र ...

अस्थिधातु (Asthi Dhatu)
शरीराला मूर्त रूप देणाऱ्या घटकांना आयुर्वेदात धातू असे म्हणतात. धातू पोषण क्रम विचारात घेतल्यास, एकूण सात धातूंपैकी अस्थीधातू हा पाचव्या ...

आम (Aam)
आम ही आयुर्वेदातील वैशिष्ट्यपूर्ण संकल्पना आहे. आम याचा शब्दश: अर्थ अर्धवट पचलेले किंवा कच्चे असा आहे. शरीराचे पोषण होण्यासाठी घेतलेल्या ...

आयुष : चिकित्सा प्रणाली (Ministry of AYUSH)
आयुष चिकित्सा प्रणाली अंतर्गत भारतीय चिकित्सा पद्धतींचा समावेश होतो. प्रामुख्याने आयुर्वेद, योग आणि नॅचरोपॅथी, युनानी, सिद्ध, होमिओपॅथी या शास्त्रांमधील अभ्यासक्रम ...

आसव-अरिष्ट (Asava Arishta)
औषधे दीर्घकाळपर्यंत टिकून राहावीत यासाठी आसव-अरिष्टे तयार केली जातात. ही रोगांनुसार विविध प्रकारच्या वनस्पतींपासून बनवितात. आसव अरिष्ट करण्यासाठी प्रथम एक ...

कफदोष (Kapha Dosha)
शरीरातील तीन दोषांपैकी एक दोष म्हणजे कफ. कफाला श्लेष्मा असेही म्हणतात. कफ आवश्यक प्रमाणात शरीरात असताना शरीरातील व्यापार सुरळीत चालण्यास ...

कर्णपूरण (Karna Purana)
कर्ण म्हणजे कान व पूरण म्हणजे भरणे. कानात एखादे पातळ औषध किंवा औषधीयुक्त तेल टाकण्याच्या क्रियेला कर्णपूरण म्हणतात. यास कर्णतर्पण ...

गंडूष व कवल (Gandusha and Kaval)
गंडूष म्हणजे तोंडात औषध धरून ते न गिळता केली जाणारी उपचारात्मक क्रिया. गंडूषासोबत कवल या क्रियेचा विचार ग्रंथांत नेहमी एकत्रितपणे ...

गुण
सृष्टीतील प्रत्येक वस्तूचे एक विशिष्ट लक्षण असते ज्यामुळे आपल्याला त्या वस्तूच्या स्वरूपाचे किंवा त्याच्या कामाचे ज्ञान होते. वस्तूच्या या विशिष्ट ...

दोष (त्रिदोष) Dosha-Ayurveda
व्यवहारात दोष हा शब्द उणीव किंवा व्यंग या अर्थाने वापरला जातो. आयुर्वेदात मात्र दोष हा शब्द शरीर आणि मनाच्या क्रिया ...

द्रव्य
सृष्टीतील सजीव व निर्जीव पदार्थाला आयुर्वेदामध्ये ‘द्रव्य’ असे म्हटले जाते. या द्रव्यांमध्ये काही विशिष्ट गुण असतात. त्यामुळे ती द्रव्ये काही ...

धातु (आयुर्वेद) (Dhatu-Ayurveda)
आयुर्वेदानुसार ‘धातु’ या शब्दाचा अर्थ शरीराला धारण करणारे घटक असा होतो. ‘धातु’ शब्दातील ‘धृ-धारयति’ या क्रियापदाचा अर्थ धारण करणे, पोषण ...

नस्य (Nasya)
नस्य हे आयुर्वेदात वर्णन केलेल्या पंचकर्मांपैकी एक कर्म होय. नस्य म्हणजे नाकात औषध टाकणे. आयुर्वेदानुसार गळ्याभोवतालच्या हाडाच्या वरील भागात असलेल्या ...

निद्रा (आयुर्वेद)
निद्रा म्हणजे झोप. वात, पित्त व कफ याप्रमाणेच आहार, निद्रा व ब्रह्मचर्य यांनाही आयुर्वेदात फार महत्त्वाचे स्थान आहे. आहार, निद्रा ...

नेत्रतर्पण ( Netra Tarpana)
नेत्र म्हणजे डोळे व तर्पण म्हणजे तृप्ती. डोळ्यांवर बाहेरून करण्याची ही उपचार पद्धती आहे. यामुळे डोळ्यांना व दृष्टीलाही आरोग्य प्राप्त ...

पंचविध कषायकल्पना
ज्यावेळी वनस्पतिज किंवा प्राणिज पदार्थ आहे त्या स्वरूपात शरीरात वापरता येऊ शकत नाही, त्यावेळी तो शरीराकरिता योग्य अशा स्वरूपात परिवर्तित ...

पित्तदोष (Pitta Dosha)
शरीरातील तीन दोषांपैकी एक दोष म्हणजे पित्त. जर पित्त आवश्यक प्रमाणात शरीरात उपस्थित असेल तर ते शरीरातील विविध व्यापार सुरळीतपणे ...

पुरीष (Purish / Stool)
पुरीष म्हणजे विष्ठा. शरीरात तयार होणाऱ्या तीन मलांपैकी एक मल म्हणजे पुरीष. खाल्लेल्या अन्नाचे पचन झाल्यावर त्याचे दोन भाग होतात ...

प्रकृती (दोष प्रकृती) (Prakruti /Doshaprakruti)
वात, पित्त व कफ यांना आयुर्वेदात त्रिदोष म्हणतात. हे तीन घटक मानवी शरीराच्या अंतर्बाह्य अस्तित्वाला व क्रियांना कारणीभूत असतात. गर्भनिर्मितीच्या ...