भाग ४ : लिंबू ते ज्ञानेंद्रिये
प्रा. राजा दीक्षित
प्रस्तावना


लिंबू ते ज्ञानेंद्रिये

विसावे शतक विज्ञानाचे असले, तरी एकविसावे शतक हे तंत्रज्ञानाचे आहे. तंत्रज्ञानाचा स्पर्श जीवसृष्टीतील प्रत्येक जीवाला झाला आहे. पृथ्वीवरील चराचर सृष्टीला व्यापणारी आपली पंचसृष्टी जीवसृष्टीच्या किमयेत सदोदित भर टाकत आहे. परंतु प्रचंड वेगाने पुढे जाणारे विज्ञान-तंत्रज्ञान हे जेवढे मानवी प्रगतीच्या दृष्टीने हिताचे, तेवढेच पर्यावरणीय दृष्टीने कधी कधी धोक्याचे ठरत आहे. हवामान बदल, पर्यावरणातील जागतिक तापन, जैविक संरक्षण व संवर्धन, कचरा व्यवस्थापन इत्यादींच्या अनुषंगाने शाश्वत विकास व ‘अजेंडा-२१’ या बाबी समाजात प्रकर्षाने महत्त्वाच्या ठरत आहेत. या सर्व बाबी अंतर्भूत करणारा ‘जीवसृष्टी आणि पर्यावरण’ या खंडाचा १९५ नोंदींचा चौथा भाग (लिंबू ते ज्ञानेंद्रिये) आता मराठी विश्वकोश कुमारांसाठी घेऊन येत आहे.

जीवसृष्टी आणि पर्यावरणातील विस्मित करणाऱ्या अनाकलनीय गोष्टींचा आकलनापर्यंतचा अद्भूत व रोमांचकारी प्रवास कुमार विश्वकोशाच्या स्वरूपात कुमारांना घडणार आहे. कुमार विश्वकोशाचा हा ज्ञान-ऐवज कुमारांच्या पिढीला ज्ञानसमृद्ध करायला आणि वैज्ञानिक दृष्टीकोन वृद्धिंगत करण्यास मदत करणारा आहे. यातील नोंदी कुमारांसाठी सोप्या, सुटसुटीत, रंगीत चित्रांसह विश्वसनीय आणि रोचक स्वरूपात आम्ही उपलब्ध करून देत आहोत.

वनस्पती (Plant)

वनस्पती

(प्लांट). जीवसृष्टीतील हरितद्रव्ययुक्त आणि बहुपेशीय सजीवांचा समूह. वनस्पती स्वयंपोषी असून त्या स्वत:चे अन्न स्वत: निर्माण करतात. त्यांच्या पेशी दृश्यकेंद्रकी असून ...
वनस्पती उद्यान (Botanical garden)

वनस्पती उद्यान

(बोटॅनिकल गार्डन). वैज्ञानिक संशोधन आणि सर्वसामान्यांसाठी बहुविध वनस्पतींची लागवड, त्यांचा संग्रह तसेच नाव वर्णनासहित प्रदर्शन ज्या उद्यानांमध्ये केलेले असते, त्याला ...
वनस्पतींची हालचाल (Movement of plants)

वनस्पतींची हालचाल

(मुव्हमेंट ऑफ प्लांट्स). सजीव आणि निर्जिव यांच्यातील मुख्य फरक म्हणजे हालचाल. वनस्पती सजीव असल्यामुळे त्यांच्यामध्येही हालचाल दिसून येते. सजीवांच्या पेशीतील ...
वनस्पतीमधील संदेशन (Plant communication)

वनस्पतीमधील संदेशन

(प्लांट कम्युनिकेशन). सामान्यपणे वनस्पतींना प्राण्यांप्रमाणे बुद्ध‍िमान समजले जात नाही. कारण वनस्पतींमध्ये प्राण्यांप्रमाणे स्पर्श, दृष्टी, श्रवण इ. क्षमतांसाठी कोणतेही इंद्रिय नसते, ...
वन्य जीव संधारण (Wild life conservation)

वन्य जीव संधारण

(वाइल्ड लाइफ काँझर्व्हेशन). वन्य प्राणी व वनस्पती यांच्या जाती आणि त्यांचे अधिवास यांचे संरक्षण करण्यासाठी केलेले योग्य नियोजन व व्यवस्थापन ...
वरी (Proso millet)

वरी

(प्रोसो मिलेट). एक तृणधान्य. वरी ही वनस्पती पोएसी (गवत) कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव पॅनिकम मिलिएशियम आहे. गहू, तांदूळ, नाचणी ...
वर्षावृक्ष (Rain tree)

वर्षावृक्ष

(रेन ट्री). भारतात सर्वपरिचित असलेला एक वृक्ष. वर्षावृक्ष ही वनस्पती फॅबेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव अल्बिझिया सॅमन किंवा सॅनानिया ...
वलयांकित संघ (Phylum annelid)

वलयांकित संघ

(ॲनेलिडा). अपृष्ठवंशी प्राण्यांचा एक संघ. या संघातील प्राण्यांचे शरीर अनेक वलयांनी म्हणजेच खंडांनी बनलेले असते. शरीर लांबट असून त्यांच्या शरीरावरील ...
वांगे (Brinjal)

वांगे

वांगे (सोलॅनम मेलोंजेना) : (१) वनस्पती, (२) फुले, (३) फळे. (ब्रिंजल). एक फळभाजी. वांगे ही वनस्पती सोलॅनेसी कुलातील असून तिचे ...
वाघ (Tiger)

वाघ

(टायगर). अन्नसाखळीच्या शिखरावरील एक मांसाहारी प्राणी. वाघाचा समावेश स्तनी वर्गाच्या फेलिडी (मार्जार) कुलातील पँथेरा प्रजातीत होतो. या प्रजातीत सिंह, चित्ता, ...
वाटाणा (Pea)

वाटाणा

वाटाणा (पिसम सॅटिव्हम) : (१) वनस्पती, (२) फुले, (३) शेंगा, (४) बिया. (पी). एक उपयुक्त कडधान्य. वाटाणा ही वनस्पती फॅबेसी ...
वानर (Langur)

वानर

(लंगूर). स्तनी वर्गाच्या नरवानर गणाच्या कॅटॅऱ्हिनी श्रेणीत वानरांचा समावेश केला जातो. या गणात वानरांसोबत माकड, कपी, मानव या प्राण्यांचाही समावेश ...
वाम (Eel)

वाम

वाम (म्युरिनीसॉक्स सिनेरिअस) (ईल). सापासारखा दिसणारा एक मासा. वाम माशांचा समावेश अस्थिमत्स्य वर्गाच्या अँग्विलिफॉर्मिस गणातील म्युरिनीसॉसिडी कुलात केला जातो. या ...
वामनतनू वृक्ष (Bonsai)

वामनतनू वृक्ष

(बॉनसाई; बॉनसाय). कृत्रिम उपायांनी मोठ्या झुडपांची किंवा वृक्षांची वाढ खुंटवली जाते, अशा पद्धतीने तयार केलेल्या लहान व आकर्षक आकारांच्या झाडांना ...
वायवर्णा (Crateva nurvala)

वायवर्णा

वायवर्णा (क्रटेव्हा नुर्व्हाला) : (१) वृक्ष, (२) फुले, (३) फळे, (४) लाकूड (क्रटेव्हा नुर्व्हाला). एक औषधी पानझडी वृक्ष. वायवर्णा हा ...
वारंग (Kydia calycina)

वारंग

वारंग (किडिया कॅलिसीना) : (१) वृक्ष, (२) फुले, (३) फळे. (किडिया कॅलिसीना). वारंग हा वृक्ष माल्व्हेसी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय ...
वार्धक्य (Ageing)

वार्धक्य

(एजिंग). सजीवांमध्ये वाढत्या वयानुसार शरीरक्रियात्मक बदलांमुळे जीर्णता उद्भवते म्हणजे सजीवांमधील जैविक प्रक्रियांचा वेग कमी होऊ लागतो आणि चयापचय क्रियांवर येणारे ...
वाळवंटी परिसंस्था (Desert ecosystem)

वाळवंटी परिसंस्था

(डेझर्ट इकोसिस्टिम). वाळवंटी परिसंस्था ही पृथ्वीवरील एक प्रमुख परिसंस्था आहे. ती मोठ्या शुष्क क्षेत्रात पसरलेली आहे. वाळवंटी परिसंस्थेतील वनस्पती व ...
वाळवी (Termite)

वाळवी

वाळवी (ओडोण्टोटर्मिस ओबेसस) (टर्माइट). एक उपद्रवी कीटक. वाळवीचा समावेश संधिपाद संघातील कीटक वर्गाच्या आयसॉप्टेरा (सदृशपंखी) गणाच्या टर्मिटिडी कुलात करतात. वाळवीला ...
वाळा (Vetiver)

वाळा

वाळा (क्रायसोपोगॉन झिझेनॉइड्स) : (१) वनस्पती, (२) मुळे. (व्हेटिव्हर). गवत कुलातील (पोएसी किंवा ग्रॅमिनी) एक उपयुक्त वनस्पती. वाळा उर्फ खस ...